Για να αλλάξει η ζωή, πρέπει να αλλάξει ο χώρος” τόνιζε τη δεκαετία του ’60 ο Ανρί Λεφέβρ, αφήνοντας επίτηδες σε ουδετερότητα το ποιοτικό πρόσημο της αλλαγής. Είτε σε προοδευτική, είτε σε οπισθοδρομική κατεύθυνση, οι μεταβολές στην καθημερινή ζωή και την εργασία αντανακλώνται, επικαθορίζουν και εντέλει αναδιαμορφώνουν τον αστικό χώρο. Δεν θα πρέπει, ως εκ τούτου, να μας εκπλήσσει το εν εξελίξει φαραωνικό σχέδιο συνολικής επίθεσης στους δημόσιους χώρους στην Αθήνα. Ο Λόφος Στρέφη, η Ακαδημία Πλάτωνος, o Εθνικός Κήπος, ο Λόφος του Φιλοπάππου, το Αττικό Άλσος, ο Βοτανικός, και πολλά άλλα ακόμη μικρά πάρκα και ελεύθεροι χώροι μπήκαν στο στόχαστρο της δημοτικής αρχής, της Περιφέρειας και των επιχειρηματιών του real estate.

Εν προκειμένω, η μεγάλη αλλαγή στις ζωές των καθημερινών ανθρώπων ήρθε την Κυριακή στις 22 Μάρτη του 2020, όταν αποφασίστηκε το γενικό (πολιτικό και κοινωνικό, αλλά όχι και εργασιακό για τους χειρώνακτες) lockdown από τη νεαρή κυβέρνηση Μητσοτάκη. Ενάμιση χρόνο μετά, με τους νεκρούς της πανδημίας να αυξάνονται συνεχώς, το Εθνικό Σύστημα Υγείας πιο χτυπημένο και εγκαταλειμμένο από ποτέ, τη δημόσια εκπαίδευση σε αποδόμηση και μια άνευ προηγουμένου επίθεση στα δημοκρατικά, συνταγματικά κατοχυρωμένα, δικαιώματα των πολιτών, η πολιτική απόφαση εκείνης της Κυριακής λαμβάνει τις πραγματικές της διαστάσεις. Για όποια τουλάχιστον τολμάει να δει. “Βρήκαμε παπά, ας θάψουμε πέντ’ έξι” λέει ο σοφός λαός και ακριβώς περί αυτού επρόκειτο, ξανακοιτάζοντας τις εξελίξεις από τη σημερινή χρονική απόσταση.

Ήταν ακριβώς μια παρόμοια “κατάσταση έκτακτης ανάγκης”, όπως αυτή της υγειονομικής κρίσης σήμερα, που επέτρεψε σε μια προηγούμενη περίοδο τη νομιμοποίηση της καταπάτησης όλων των κανόνων και ρυθμίσεων που προστάτευαν τους δημόσιους χώρους. Οι Ολυμπιακοί Αγώνες του 2004 στην Αθήνα αποτέλεσαν τον πολιορκητικό κριό για την πρώτη μεγάλης έκτασης επίθεση στο δικαίωμα των Αθηναίων στην πόλη τους. Μέσω της τότε μεγάλης “εθνικής προσπάθειας”, σταδιακά, αλλά προγραμματισμένα και συντονισμένα, ένα μεγάλο πλήθος πολύ σημαντικών δημόσιων χώρων της πρωτεύουσας έχασαν την αξία χρήσης τους για τους κατοίκους. Έμεινε μόνο η ανταλλακτική, εμπορευματική τους αξία, βορά στις επιδιώξεις των μεγάλων επιχειρηματιών και “επενδυτών”.

Η δεύτερη μεγάλης κλίμακας επίθεση απαλλοτρίωσης του αστικού χώρου από το κεφάλαιο ξεκινάει να αναπτύσσεται αμέσως μετά την έναρξη της πανδημίας. Τι ακριβώς έγινε μετά το πρώτο γενικό (πολιτικό και κοινωνικό) lockdown; Σε πρώτη φάση, η κυβέρνηση επενδύει προνομιακά στη σύγχυση και τον τρόμο για να αποποιηθεί τις ευθύνες της για την κατάσταση του Ε.Σ.Υ. και την προστασία των ευάλωτων ομάδων και επιλέγει τον γενικό αποκλεισμό, προβαίνοντας σε μια βίαιη ριζική αλλαγή του χωροχρόνου της καθημερινότητας των πολιτών. Εν συνεχεία, και ως ανακλαστική αντίδραση στο lockdown, μεγάλες μάζες του αστικού πληθυσμού αποφασίζουν να επανοικειοποιηθούν χωροχρόνους ελευθερίας και συνάντησης στον αστικό ιστό, διεκδικώντας την αξία χρήσης των δημόσιων χώρων και “επιστρέφοντας” σε αυτούς, αφού η εστίαση έχει κλείσει. Τελικά, και ως ανάστροφη αντίδραση στην προηγούμενη κίνηση πολιτών και νεολαίας, το κράτος αποφασίζει να επιτεθεί στους δημόσιους χώρους για να αναστείλει την κοινωνική δυναμική επανοικειοποίησής τους και να υπερασπιστεί για λογαριασμό των επιχειρηματιών του real estate την ανταλλακτική εμπορευματική τους αξία Με ένα σμπάρο, δυο τρυγόνια για την κυβέρνηση και τη γαλάζια αυτοδιοικητική αρχή: καταστολή και πειθάρχηση των πολιτών, κέρδη για τους επιχειρηματίες φίλους του Δήμου και της Περιφέρειας.

Μία εβδομάδα μετά το γενικό lockdown, στις 3 Απριλίου 2020, με απόφαση του περιφερειάρχη Πατούλη μπαίνει λουκέτο σε όλα τα πάρκα όλων των δήμων της Αττικής, παρόλο που δεν έχει παρατηρηθεί κανένας συνωστισμός σε αυτά. Τη νύχτα του Σαββάτου, 9 Μαΐου, η δημοτική αρχή κλείνει τα φώτα στην πλατεία Αγίου Γεωργίου της Κυψέλης και ΜΑΤ και ΔΙΑΣ εφορμούν ξυλοκοπώντας άγρια όσους βρίσκονταν εκείνη τη στιγμή στην πλατεία. Το ίδιο επαναλαμβάνεται με αγριότητα στην πλατεία Αγίας Παρασκευής, στην πλατεία Βαρνάβα στο Παγκράτι αλλά και στην πλατεία της Νέας Σμύρνης.

Μετά την καταστολή όμως, έρχονται οι “επενδύσεις”. H νέα δημοτική αρχή παίρνει συνεχώς πρωτοβουλίες και θα ανοίξει πάρα πολλά μέτωπα ενάντια στην ελεύθερη χρήση των δημόσιων χώρων της πρωτεύουσας. Στόχος της δεν είναι ένα “απευθείας ξεπούλημα”, καθώς οι επενδυτές δεν είναι διατεθειμένοι να δώσουν ζεστό χρήμα και να ρισκάρουν. Προωθείται κυρίως η έμμεση ιδιωτικοποίησή τους μέσω “χορηγιών”, “αναπλάσεων” και “υιοθεσιών”. Κυβέρνηση και αυτοδιοίκηση λειτουργούν ως μάνατζερ των κεφαλαιούχων που ασχολούνται με τις χρήσεις γης, και μάλιστα πολλές φορές εγγυώνται το επενδυτικό κόστος, με χρήματα των ίδιων των δημοτών. Ας δούμε κάποιες από αυτές τις “αναπλάσεις”.

Τον Μάρτιο του 2020, με απόφαση του υπουργείου Εσωτερικών και σε συνεργασία με τον Δήμο Αθηναίων, ιδρύεται η “Εθνικός Κήπος και Μητροπολιτικό Πράσινο Α.Ε.”. Πρόκειται για ιδιωτική εταιρεία που θα διαχειρίζεται τον Εθνικό Κήπο και το Λόφο του Φιλοπάππου. Η εταιρεία θα αμείβεται από τον Δήμο (δηλαδή από τα χρήματα των Αθηναίων) για τις υπηρεσίες της, αλλά και από εκμισθώσεις των δύο χώρων που θα μπορεί να κάνει σε ιδιώτες. Σχεδιάζεται η περίφραξη του Λόφου των Μουσών και η ελεγχόμενη είσοδος σε αυτόν αλλά και στον Εθνικό Κήπο με εισιτήριο. Επιπλέον, προβλέπεται η δυνατότητα της εταιρείας “να αναλαμβάνει τη διαχείριση και άλλων συναφών με τους σκοπούς της χώρων”.

Τον Μάιο του 2020 μπαίνει σε εφαρμογή, χωρίς κανένα πρότερο αρχιτεκτονικό διαγωνισμό, το σχέδιο “Μεγάλος Περίπατος” που ουσιαστικά σκοπεύει στην πλήρη παράδοση του ιστορικού κέντρου της Αθήνας στην τουριστικοποίηση και τις ορέξεις των μεγαλοξενοδόχων και μεγαλοεπιχειρηματιών εστίασης, δημιουργώντας μεγάλα προβλήματα στην καθημερινή κίνηση και ζωή των εργαζομένων κατοίκων του κέντρου και συνολικά της πόλης. H αποδεδειγμένη πλέον αποτυχία του σχεδίου μαρτυράει για την προχειρότητα και ανικανότητα των υπευθύνων, αντανακλά όμως ταυτόχρονα το μέγεθος του κινδύνου για τους Αθηναίους όταν η λογική του κέρδους αναδιαμορφώνει τον κοινό χώρο.

Τον Αύγουστο του 2020 συζητήθηκε στο Δημοτικό Συμβούλιο της Αθήνας η τύχη του Πάρκου Αμπελοκήπων, ενός από τους τελευταίους ελεύθερους δημόσιους χώρους της περιοχής. Απειλούνταν η καταπάτηση του χώρου από ιδιωτική εταιρεία που είχε σκοπό να χτίσει δύο κτίρια εμπορικής εκμετάλλευσης 60 τ.μ. το καθένα, με τρεις χώρους στάθμευσης, αλλά και δρόμο εξυπηρέτησής τους που θα διέσχιζε το πάρκο. Μετά από έντονη κινητοποίηση των κατοίκων ο Δήμος αναγκάστηκε να ανακαλέσει την άδεια. Όμως το Φεβρουάριο του 2021 προτείνεται και πάλι αιφνιδιαστικά, αυτή τη φορά από το Περιφερειακό Συμβούλιο, η δωρεάν παραχώρηση μεγάλου μέρους του πάρκου για τη δημιουργία και λειτουργία από την Περιφέρεια Αττικής Κέντρου Πληροφόρησης Πολιτών.

Στο επόμενο άρθρο μας στο “Κοσμοδρόμιο”, θα περιηγηθούμε και στα υπόλοιπα, πιο πρόσφατα, κατορθώματα κυβέρνησης και Δήμου αναφορικά με τις χρήσεις γης στην Αθήνα. Θα δούμε όμως και τις σημαντικές κινήσεις ενός πολύμορφου αστερισμού αντίστασης και υπεράσπισης του δημόσιου χώρου σε όλη την επικράτεια της πρωτεύουσας.