Στις 30 Απριλίου ο Παγκόσμιος Οργανισμός Υγείας αναθεώρησε την περιγραφή του για το πώς μεταδίδεται ο ιός SARS-CoV-2. Ήταν μια μικρή αλλά κρίσιμη και ιστορική αλλαγή. Πέρα από τη μετάδοση μέσω σταγονιδίων από κοντινή απόσταση που μέχρι τότε παρουσιαζόταν σαν ο βασικός μηχανισμός μετάδοσης του ιού, προστέθηκε η επισήμανση πως ο ιός μεταδίδεται και μέσω αερολυμάτων σε κακά αερισμένους χώρους, πολύ πέραν των 1-2 μέτρων. Ήδη βέβαια ο ΠΟΥ είχε εκ των πραγμάτων αποδεχθεί πως η μετάδοση του ιού γίνεται και σε μεγάλες αποστάσεις σε εσωτερικούς χώρους, εκδίδοντας π.χ. δυο μήνες νωρίτερα οδηγίες για τον εξαερισμό των εσωτερικών χώρων. Πρόκειται για μια αργή και εν εξελίξει στροφή προς την πραγματικότητα: οι ενδείξεις πως τα αερολύματα είναι ο βασικότερος τρόπος μετάδοσης του ιού είναι πολλές και γίνονται όλο και ισχυρότερες. Τα μεγάλα Κέντρα Ελέγχου Επιδημιών σε ΗΠΑ και Ευρώπη συνηγορούν πλέον για αυτό ενώ το αμερικανικό CDC αποδέχεται ήδη πως η μεταφορά μέσω αερολυμάτων είναι ο κύριος τρόπος με τον οποίο μεταδίδεται η πανδημία.

Η ιστορία αυτής της διαδραματιζόμενης μεταστροφής, φαίνεται πως θα αποτελέσει παραδειγματική περίπτωση. Παράδειγμα πρόσδεσης μιας επιστημονικής κοινότητας σε εσφαλμένες παραδοχές, οι οποίες ισχυροποιήθηκαν σε βάθος χρόνου δια της επαναλήψεως μέσα από εγχειρίδια, συγγράμματα και οδηγίες και κατέληξαν κοινοί τόποι. Ήταν η πανδημία και ο μεγάλος όγκος από εμπειρικά δεδομένα για την αερομεταφερόμενη μετάδοση του SARS-CoV-2 που κατέδειξαν τελικά πως η επικρατούσα συναίνεση για τον βασικό τρόπο μετάδοσης των ιογενών ασθενειών του αναπνευστικού ήταν προβληματική. Αυτό αφορά τόσο την τρέχουσα πανδημία COVID-19 όσο και άλλες ασθένειες του αναπνευστικού όπως η γρίπη.

Την κινηματογραφικής πλοκής αφήγηση του ξετυλίγματος του κουβαριού του μηχανισμού μετάδοσης του κορονοϊού εν μέσω της πανδημίας, και ενώ η επικρατούσα αντίληψη στον ΠΟΥ και στην επιδημιολογική κοινότητα οδηγούσε σε εσφαλμένες οδηγίες αντιμετώπισης και συνεπώς σε περισσότερα θύματα, μπορεί κανείς να τη διαβάσει στο άρθρο της Megan Molteni στο περιοδικό Wired με τίτλο “Το εξηκονταετές επιστημονικό μπέρδεμα που βοήθησε την COVID να σκοτώνει“. Θα αποτελεί από εδώ και πέρα σημείο επιστημολογικής αναφοράς.

Το πόσο κρίσιμη ήταν η αστοχία αυτή το περιγράφει η Ζεϊνέπ Τουφεκτσί, κοινωνιολόγος της τεχνολογίας και από τους πρώιμους “ευαγγελιστές” της νέας αντίληψης σε ένα πρόσφατο άρθρο της στους Τάιμς της Νέας Υόρκης, στο οποίο συνοψίζει τις συνέπειες της εσφαλμένης εκτίμησης:

“… Αν η σημασία της μετάδοσης μέσω αερολυμάτων είχε γίνει από νωρίς αποδεκτή, θα μας είχε ειπωθεί εξαρχής πως ήταν πολύ ασφαλέστερα έξω στο ύπαιθρο, όπου τα μικρά σωματίδια διασκορπίζονται πιο εύκολα, όσο αποφεύγεις τη στενή και παρατεταμένη επαφή με άλλους. Θα είχαμε προσπαθήσει να εξασφαλίσουμε καλό εξαερισμό στους εσωτερικούς χώρους, με τον αέρα να φιλτράρεται όπου είναι απαραίτητο. Αντί για οριζόντιους κανόνες για τις συγκεντρώσεις, θα είχαμε στοχοποιήσει τις συνθήκες που μπορούν να παραγάγουν γεγονότα υπερμετάδοσης: η συγκέντρωση ανθρώπων μέσα σε κακά εξαερισμένους εσωτερικούς χώρους, ειδικά αν έχουν παρατεταμένη δραστηριότητα που επαυξάνει την παραγωγή αερολυμάτων, όπως οι φωνές και το τραγούδι. Θα είχαμε αρχίσει να φοράμε μάσκες συντομότερα, και θα είχαμε επιπλέον δώσει περισσότερη σημασία στο πώς εφαρμόζουν στο πρόσωπο. Και θα ήμασταν λιγότερο εμμονικοί με τον καθαρισμό επιφανειών.

Οι παρεμβάσεις μας θα ήταν πολύ πιο αποτελεσματικές, γλιτώνοντάς μας από πολύ πόνο και άγχος…”

Μάσκες, σταγονίδια και εσωτερικοί χώροι

Εξαρχής η επιστημονική καθοδήγηση σε ό,τι αφορά τη βιοχημεία και την παθολογία της πανδημίας ήταν ασφαλής και διαυγής, όμως σε ό,τι αφορούσε τη διάδοση της πανδημίας… εκεί τα πράγματα ήταν λιγότερο σαφή.

Δεν ήταν μόνο το μπλέξιμο με τις μάσκες για τις οποίες στην αρχή ο ΕΟΔΥ (μεταφέροντας τις οδηγίες του ΠΟΥ ) μας έλεγε πως ήταν όχι μόνο άχρηστο, αλλά ακόμα και επικίνδυνο να τις φοράμε – για να γίνει ποινικό αδίκημα μέσα σε λίγους μήνες να μην τις φοράει κανείς ακόμα και σε ανοιχτούς χώρους – ούτε και η έμφαση στη διάδοση του ιού μέσω των επιφανειών η οποία ξέρουμε πλέον πως δεν παίζει κανέναν μείζονα ρόλο στην πανδημική διάδοση. Ήταν πως σχετικά με την ωφέλεια ή μη της χρήσης της μάσκας δεν υπήρχε συναίνεση καν πριν την πανδημία ούτε για τη χρησιμότητά της στην προστασία από τη μετάδοση της γρίπης. Η κυρίαρχη εικόνα για την μετάδοση του SARS-CoV-2 – εκ του σύνεγγυς, μέσω μεγάλων σταγονιδίων – δεν μπορούσε να εξηγήσει τις περισσότερες μαζικές περιπτώσεις υπερμεταδόσεων. Το νήμα της ιχνηλάτησης των αιτιακών συνδέσεων στη μετάδοση των ιών ήταν μπλεγμένο. Εκ των υστέρων μπορεί να δει κανείς πώς η εμπειρική ανίχνευση του τρόπου μετάδοσης και των τρόπων προστασίας από τις αναπνευστικές παθήσεις απαιτούσαν ένα “πείραμα” μεγάλης κλίμακας. Η πανδημία προσέφερε την ευκαιρία αυτή.

Ένα από τα “πειράματα” που έγιναν αφορούσαν τη μετάδοση σε εξωτερικούς χώρους. Λοιμωξιολόγοι και γιατροί των διαφόρων πανδημικών επιτροπών στη χώρα μας ανέφεραν κατά καιρούς ατύπως διάφορα σχετικά ποσοστά μετάδοσης της COVID-19 σε εσωτερικούς και εξωτερικούς χώρους. Παρότι όλοι συνομολογούσαν πως η μετάδοση σε εσωτερικούς χώρους ήταν σαφώς η μείζων απειλή, δεν τονίσθηκε πόσο πιο κυρίαρχη ήταν σε σχέση με τη διάδοση στους εξωτερικούς. Πρόσφατα όμως οι υπηρεσίες υγείας της Ιρλανδίας αναλύοντας τα αποτελέσματα των ιχνηλατήσεων των κρουσμάτων του ιού, κατέληξαν στο ότι μόνο το ένα στα χίλια μπορούσε να αποδοθεί σε μετάδοση σε εξωτερικό χώρο. Μια βάση δεδομένων που καταγράφει πάνω από 2000 περιστατικά υπερμετάδοσης παγκόσμια, περιλαμβάνει ένα μόνο περιστατικό (που έπληξε 11 άτομα) σε εξωτερικό χώρο, 88 ακόμα που συνέβησαν σε χώρους που ήταν και εσωτερικοί και εξωτερικοί και 23 σε απροσδιόριστο χώρο. Ακόμα και όλα τα διφορούμενα περιστατικά να οφείλονταν σε μετάδοση σε εξωτερικό χώρο – πράγμα απίθανο – το 95% των περιπτώσεων μετάδοσης θα αφορούσε μετάδοση σε κλειστούς, εσωτερικούς χώρους.

Αλλά το ζωντανό πείραμα έγινε τον καλοκαίρι του 2020 στις ΗΠΑ και είχε στο επίκεντρο τις μαζικότερες υπαίθριες διαδηλώσεις που έγιναν ποτέ στην χώρα με αφορμή τη δολοφονία του George Floyd στη Μιννεάπολη, σε πάνω από 300 πόλεις και κωμοπόλεις σε όλο το μήκος και το πλάτος της χώρας, για μέρες, εβδομάδες και μήνες, με εκατομμύρια συμμετέχοντες. Είχαμε περιγράψει αναλυτικά πως οι διαδηλώσεις εκείνες, που μπήκαν στο μικροσκόπιο πολλαπλών ερευνητικών ομάδων δεν συσχετίστηκαν με καμία έξαρση στη διάδοση του ιού ή της νόσου.