Συνήθως χρησιμοποιούμε τον όρο «επιφάνεια» για το σύνολο των σημείων ενός αντικειμένου ή την «επιφάνεια εργασίας» στην επιστήμη των υπολογιστών. Στη θρησκειολογία ο όρος επιφάνεια απαντάται και εναλλακτικά ως ιεροφάνεια χωρίς ωστόσο να έχει το ίδιο νόημα. Η αρχαιοελληνική λέξη «επιφάνεια» σημαίνει εκδήλωση και το ρήμα επιφαίνω που σημαίνει εκδηλώνω, φανερώνω, αποκαλύπτω, εμφανίζω. Οι έννοιες «θεοφάνεια» και «επιφάνεια», προχριστιανικά σήμαιναν την εμφάνιση της θεότητος ή του Θεού-αυτοκράτορος σε κάποιες κοινωνίες.

Ο χριστιανισμός μεταποίησε την επιφάνεια ανθρωπογενών θεών και αυτοκρατόρων με την αληθινή Θεοφάνεια, δηλαδή την επιφάνεια του αληθινού Θεού. Η ίδια αντιστοιχία συνέβη με την αντικατάσταση της λατρείας του κτιστού ηλίου με την ανατολή και λατρεία του αληθινού και άκτιστου ηλίου στο πρόσωπο του Χριστού. Αυτό προφήτευσε και ο προφήτης Ησαΐας με τη φράση: «ο λαός ο καθήμενος εν σκότει είδε φως μέγα, και τοις καθημένοις εν χώρα και σκιά θανάτου, φως ανέτειλεν αυτοίς» (Ησ. 8, 23. 9, 1).

Η θεοφάνεια ή τα θεοφάνεια που γιορτάζουμε στην αρχή κάθε νέου χρόνου σημαίνει την αποκάλυψη, ως αυτοφανέρωση της αλήθειας του ίδιου του Θεού, για αναδημιουργία του κόσμου χωρίς ατομικές ανθρώπινες επινοήσεις. Για μια οικολογία που επιζητεί την αειφορία αξίζει να φωτισθεί απ’ εκείνον που πάντα προσφέρεται, ως προνοιακός δημιουργός, για επανεκκίνηση ώστε να ζήσει με νόημα ο κόσμος. Ανταποκρίνεται στο αίτημα του ανθρώπου για να ξεφύγει από τις αγκυλώσεις της θνητότητας που παράγει το αυταπατημένο εγώ και φέρνει την απαισιοδοξία.

Το νόημα της αναδημιουργίας στον αρχαίο κόσμο γινόταν με το σύστημα περιοδικών καθαρμών της κοινότητας από διάφορες τελετουργίες και έθιμα για επανάληψη της κοσμογονικής αναδημιουργίας. Στην εθνογραφία και την ιστορία των θρησκειών περιοδικές τελετές στην κυκλική αναγέννηση του χρόνου είχαν σκοπό την ετήσια αποβολή των δαιμόνων, των ασθενειών και των ανομημάτων που επιβάρυναν τη συνείδηση των ανθρώπων.

Η αποβολή των δαιμόνων γινόταν με θορύβους, κραυγές, και μπορούσε να πραγματοποιηθεί με τη μορφή τελετουργικής εκδίωξης ενός ζώου (όπως ο αποπομπαίος τράγος) ή ενός ανθρώπου που θεωρούνταν ως υλικά μέσα με τα οποία τα ανομήματα ολόκληρης της κοινότητας μεταφέρονται πέρα από τα όρια της περιοχής που κατοικούν. Με τα θεοφάνεια δεν χρειάζεται να χρησιμοποιηθεί η κτίση και ο άνθρωπος για να εκδιωχθεί το κακό. Ο ίδιος ο Θεός αυτοφανερώνεται, λαμβάνει «μορφή δούλου» για να παραδώσει λογική λατρεία, χρίζεται για να χρίσει τον άνθρωπο με το Πνεύμα που καθαίρει την «εικόνα» του, χωρίς ανταμοιβή.

Η αλλαγή που επιθυμεί ο σημερινός καταπονούμενος άνθρωπος χρειάζεται μια επανάσταση απ’ όσα σήμερα έρχονται στην επιφάνεια, αλλά έχουν βαθιές τις αιτίες. Στη γιορτή των θεοφανείων γιορτάζεται και μια αιτία φανέρωσης της Αλήθειας για την προσωπική και κοινωνική ειρήνη. Είναι γιορτή η φανέρωση της ταπείνωσης του Χριστού να βαπτιστεί εκείνος από τον Ιωάννη τον Πρόδρομο, τρόπος που αποκαλύπτει τη θεϊκή ταυτότητα και καταγωγή του.

Η ταπείνωση είναι και ο τρόπος για να λειτουργήσει και ο άνθρωπος ως μέλος μιας κοινότητας, να ενσωματωθεί σ’ αυτήν αφού πιστεύει στην ομοείδεια του ανθρωπίνου γένους. Σύμφωνα με την ορθόδοξη διδασκαλία το βάπτισμα είναι η απαρχή, η πρώτη δημοσία εμφάνιση και ανάδειξη του Ιησού ως Μεσσία και Σωτήρα. Είναι η απόδειξη της θεότητάς του, βεβαίωση της υιότητάς του και τα διαπιστευτήριά του για την αποστολή του.

Στο βάπτισμα έχουμε και τη φανέρωση της θείας κοινότητας (Αγίας Τριάδας), υπόδειγμα για την ενότητα, την ομοουσιότητα, ομογένεια της κοινής ανθρώπινης φύσης, υγιή κοινωνικότητα. Πρόκειται για μια κάθοδο, την αυτοκένωση Εκείνου που γίνεται άνθρωπος ώστε να αδειάσει ο άνθρωπος τα βάρη που δεν τον αφήνουν να δει τον «ουρανό» που αγκάλιασε τη γη.

Το βάπτισμα είναι σημάδι απελευθέρωσης, μια θεμελιακή μεταβολή της ζωής, καθώς ο άνθρωπος καταδύεται στο νερό, που είναι σύμβολο της ζωής και καθαρμού και ταυτόχρονα πηγή της ζωής και αναγεννητικής δύναμης. Το νερό ενώ είναι η προϋπόθεση της ζωής σήμερα η λειψυδρία είναι συνέπεια της ζωής χωρίς βάπτισμα στο Πνεύμα που φωτίζει την κοινή λογική.

Με τα θεοφάνεια φανερώνεται το νόημα και η σημασία του νερού ως εικόνα της ζωής, ως εικόνα του κόσμου και όλης της δημιουργίας. Η χαρά των θεοφανείων βρίσκεται στην αποκατάσταση της κοσμολογικής και ανθρωπολογικής εμπειρίας με την ανάκτηση μιας πίστης δοκιμασμένης διαχρονικά με το Μεγάλο Αγιασμό όχι ως εθιμοτυπία αλλ’ ως ζωηφόρο νερό που εξαγνίζει, ανανεώνει και αναγεννά.

Ο άνθρωπος ξεδιψά ανεξάρτητα στο πόσο δύσκολη, βρώμικη και σκεπασμένη με λάσπη έχει γίνει η ζωή μας. Με το εξαγνιστικό ρεύμα των θεοφανείων η δίψα της ανθρωπότητας για τον ουρανό, την τελειότητα και την ομορφιά δεν πεθαίνει αρκεί αυτή να συγγενέψει με τη βαθιά μεταβολή της συνείδησης και τη μεταστροφή του νου και της καρδιάς υπό το νέο φως.

* Σταμάτης Πορτελάνος,   Καθηγητής Πανεπιστημίου Πρόεδρος του Ολυμπιακού Κέντρου Φιλοσοφίας και Παιδείας