Πολύ πρόσφατα είχα την ευκαιρία να έρθω σε επαφή με μια πολύ σημαντική πτυχή της σκέψης του  παλιού μου καθηγητή στην βιολογία, Χ. Γεωργίου, μέσω του άρθρου με τίτλο «Μια νέα κοινωνικοκεντρική βιολογία αλληλεπίδρασης μεταξύ βιολογικά ισότιμων ατόμων και περιβάλλοντος» που δημοσιεύτηκε στα «Τετράδια Μαρξισμού», τεύχος 6.

Το προαναφερθέν άρθρο του Χ. Γεωργίου είναι συνέχεια (υπό μια έννοια) της εργασίας του ιδίου με τίτλο «Unconditional Communist Equality among Individuals: Beyond the Marxist Equality Limited to the Abolition of Classes». Τα άρθρα αυτά του Γεωργίου μπορούν (και κατά τη γνώμη μου πρέπει) να διαβαστούν μαζί με τα βιβλία και τα άρθρα του Dennis Noble, όπως το βιβλίο “ The Music of Life: Biology Beyond Genes ” και το άρθρο “Neo-Darwinism, the Modern Synthesis and selfish genes: are they of use in physiology?”, καθώς και με το εμβληματικό άρθρο του James A. Shapiro με τίτλο “Revisiting the Central Dogma in the 21st Century”.

O Χ. Γεωργίου, ο D. Noble, ο J. Shapiro (και αρκετοί άλλοι που δεν ανέφερα) με τις εργασίες τους κονταροχτυπιούνται και τελικά συντρίβουν το ρεύμα σκέψης που φέρει το όνομα “Νεο-δαρβινισμός” ή “Σύγχρονη Σύνθεση της βιολογίας”. Αυτό το ρεύμα σκέψης έγινε ευρύτερα γνωστό με το βιβλίο του Richard Dawkins “Το εγωιστικό γονίδιο” (έτος έκδοσης 1976), καθώς και με τα λιγότερα γνωστά στην Ελλάδα βιβλία του Matt Ridley, “Οι ρίζες της Αρετής” (ελληνική έκδοση: εκδόσεις Καστανιώτης, 1998) και “Η Κόκκινη Βασίλισσα. Το σεξ και η εξέλιξη της ανθρώπινης φύσης” (ελληνική έκδοση: εκδόσεις Κάτοπτρο, 2012).

Στο παρόν άρθρο, λοιπόν, δεν θα περιοριστώ στα γονίδια. Έχοντας ως αφετηρία την προβληματική των Noble, Shapiro και Γεωργίου αναφορικά με την σύγχρονη βιολογία, θα επεκταθώ στο θέμα των γενικότερων εμποδίων που ορθώνονται μπροστά στην προσπάθεια για την οικοδόμηση ενός καλύτερου κόσμου. 

Πώς απαντά το ρεύμα σκέψης στο οποίο ανήκει ο Χ. Γεωργίου ;

Αρχικά ο D. Noble δείχνει με απόλυτα πειστικά επιχειρήματα ότι το εγωιστικό γονίδιο δεν μπορεί να σταθεί ούτε ως μεταφορά, ούτε και ως θεωρία μπροστά στα εμπειρικά δεδομένα που προσφέρει η σύγχρονη βιολογία. Τα γονίδια, ως αλληλουχίες DNA, δεν αυτοαντιγράφονται, όπως ισχυρίζεται ο R. Dawkins. Αν βάλεις DNA σε τρυβλία petri μαζί με θρεπτικό υλικό δεν πρόκειται να αντιγραφεί. Κι αυτό γιατί χρειάζεται όλη την κυτταρική μηχανή για να ξεκινήσει και να περατώσει την αντιγραφή του.

Επιπλέον η ίδια αλληλουχία DNA σε διαφορετικά είδη, συμμετέχει σε άλλη (μερικές φορές εντελώς διαφορετική) λειτουργία. Αξίζει να σημειωθεί ότι τα κύτταρα στην εποχή πριν την εμφάνιση του DNA, όταν ακόμα επικρατούσε το RNA, μπορούσαν επίσης να αντιγραφούν. Πλέον είναι γνωστό ότι τα κύτταρα αναπαράγουν τον εαυτό τους (αντιγράφονται) χωρίς την ανάγκη να εκφραστεί κάποια περιοχή του DNA (χωρίς δηλαδή να χρειάζεται να χρησιμοποιηθεί πληροφορία από το DNA). Οι πιο γνωστές αποδείξεις αυτής της διαδικασίας είναι η μεταβίβαση των μιτοχονδρίων, των χλωροπλαστών και άλλων υπο-κυτταρικών οργανιδίων. Κι αυτός ο διπλασιασμός των κυττάρων είναι η αναγκαία προϋπόθεση για να αντιγραφεί το DNA (κι όχι το αντίστροφο). 

Σε τελική ανάλυση το DNA δεν μπορεί να ιδωθεί ως εγωιστικό με τα σώματα των οργανισμών να λειτουργούν ως οι μηχανές επιβίωσής τους, αλλά αντιθέτως ως ένα μόριο που ελέγχεται από το κύτταρο για να δώσει την πληροφορία του όντας μέρος ενός πολύπλοκου συστήματος. Δεν είναι το κεντρικό μόριο της ζωής, ούτε ο αόρατος «δικτάτορας» που καθορίζει τις ζωές μας. Αν θέλαμε να χρησιμοποιήσουμε μια μεταφορά, όπως αυτή του εγωιστικού γονιδίου του Dawkins, θα ήταν ότι το DNA είναι ο φυλακισμένος του κυττάρου κι όχι ο ηγεμόνας του (D. Noble: “Neo-Darwinism, the Modern Synthesis and selfish genes: are they of use in physiology?”)

Παρομοίως ο   J. Shapiro σ’ ένα εξαιρετικό άρθρο συνοψίζει όλες τις ανακαλύψεις και τα εμπειρικά δεδομένα από την σύγχρονη βιολογία για να αποδομήσει πλήρως το "Κεντρικό Δόγμα της μοριακής βιολογίας" και να δείξει συνάμα ότι η όποια απόπειρα να προσδωθούν εγωιστικές ιδιότητες στο DNA είναι εντελώς άτοπη και αβάσιμη (James Shapiro. “Revisiting the Central Dogma in the 21st Century”). 

Κατ’ αρχάς το DNA δεν είναι το κεντρικό μόριο της ζωής. Συνέπεια αυτού είναι ότι το "κεντρικό δόγμα της μοριακής βιολογίας" στην καλύτερη περίπτωση είναι ελλιπές, ενώ σε μερικές περιπτώσεις στερείται νοήματος

Όλα τα παραπάνω δείχνουν, πέρα από κάθε αμφιβολία, ότι κανένα τμήμα του κυττάρου δεν έχει πρωτεύοντα ρόλο, αλλά όλα (συμπεριλαμβανομένου του DNA) αποτελούν μέρη ενός συστήματος, που για την εύρυθμη λειτουργία του απαιτεί την στενή αλληλεπίδραση μεταξύ των τμημάτων του. 

Συνεπώς η ατομικιστική ορολογία (π.χ. εγωιστικό γονίδιο) είναι εντελώς ακατάλληλη για να περιγράψει το DNA (ή ένα μακρομόριο εν γένει). Επιπλέον οι μηχανιστικές προσεγγίσεις και απλοποιήσεις που απορρέουν από το «κεντρικό δόγμα της μοριακής βιολογίας» είναι πλέον αβάσιμες μπροστά στην πληθώρα των δεδομένων που δείχνουν ότι η ροή της πληροφορίας ακολουθεί πολύ πιο σύνθετα μονοπάτια (James Shapiro. “Revisiting the Central Dogma in the 21st Century”).    

Ο Χ. Γεωργίου ακολουθώντας την γραμμή σκέψης των προηγούμενων διανοητών (Noble, Shapiro), καταπιάνεται με το ζήτημα της ισότητας των ατόμων στην κοινωνική θεωρία της επανάστασης και της χειραφέτησης. Καταλήγει στο ότι η σύγχρονη βιολογία δείχνει με περίτρανο τρόπο ότι η “ισότητα όλων σε όλα” (φράση του Norberto Bobbio) δεν είναι μια ουτοπία (με την έννοια του ανέφικτου) αλλά μια δυνατότητα. 

Πράγματι τα εμπειρικά δεδομένα από την σχετικά πρόσφατη παρέμβαση του Manuel Arriaga φαίνεται να δικαιώνουν τον Γεωργίου και την θέση του, που προκύπτει από την σύγχρονη βιολογία, περί γενετικής και διανοητικής ισότητας (και όχι ταυτότητας) των ατόμων. Ο Arriaga φέρνει λογικά, αλλά και εμπειρικά παραδείγματα (από συνελεύσεις πολιτών στον Καναδά και στο Όρεγκον των ΗΠΑ) για να δείξει ότι ο μέσος πολίτης, παρότι δεν έχει κλασσικές σπουδές στις πολιτικές επιστήμες, είναι εξίσου (αν όχι πιο) ικανός στο να επιλύει κορυφαία προβλήματα δημοσίου ενδιαφέροντος, απ’ ότι οποιοσδήποτε επαγγελματίας της πολιτικής. (Manuel Arriaga. «για την επανεκκίνηση της δημοκρατίας». Εκδόσεις Αιώρα, 2015. Σελίδες 55-73.)

Εξάλλου υπάρχει και η - επικρατούσα προς το παρόν - άποψη ότι ο Homo sapiens, ο σύγχρονος άνθρωπος δηλαδή, ζούσε για περίπου 190.000 χρόνια σε εξισωτικές κοινωνίες όπου οι αρχηγοί ήταν άμεσα υπόλογοι στα μέλη της κοινότητας (Richard Borshay Lee. «Σκέψεις για τον πρωτόγονο κομμουνισμό» στο συλλογικό τόμο με τίτλο «Κοινωνίες μοιράσματος. Οι σύγχρονοι απλοί τροφοσυλλέκτες». Πολιτειακές Εκδόσεις, χ.χ. Σελίδα 255).

Τα μέλη, δε, της κοινότητας ήταν απόλυτα ίσα μεταξύ τους, απολαμβάνοντας ακριβώς τα ίδια δικαιώματα και υποχρεώσεις. Η πολιτική ιδεολογία της ισότητας ήταν τόσο ισχυρή στις κυνηγετικές - τροφοσυλλεκτικές κοινωνίες, ώστε έφτανε στο σημείο να βάζει σε προτεραιότητα την ισότητα των μελών εις βάρος της ίδιας της συλλογής τροφής. Έτσι κανένας κυνηγός δεν επιβραβευόταν για τις επιτυχίες του στο κυνήγι, ούτε απολάμβανε ιδιαίτερα προνόμια. Αντιθέτως, σε ορισμένες περιπτώσεις, σταμάταγε τελείως το κυνήγι για να μην θεωρηθεί αλαζόνας από τα υπόλοιπα μέλη της κοινότητας. Τέλος, ακόμα και τα μέλη της κοινότητας που δεν κυνήγαγαν καθόλου απολάμβαναν την ίδια μερίδα φαγητού με τους υπόλοιπους (Τζέημς Γουντμπερν. «Το μοίρασμα δεν πρέπει να συγχέεται με την ανταλλαγή: μια ανάλυση του μοιράσματος αγαθών στις κυνηγετικές-συλλεκτικές κοινωνίες της άμεσης απόδοσης», στο συλλογικό τόμο με τίτλο «Κοινωνίες μοιράσματος. Οι σύγχρονοι απλοί τροφοσυλλέκτες». Πολιτειακές Εκδόσεις, χ.χ. Σελίδες 177-202)

Σημειωτέον, βάσει την παραπάνω άποψης, ο άνθρωπος (Homo sapiens) εμφανίστηκε πριν από περίπου 200.000 χρόνια στη γη, οπότε τα 190.000 χρόνια των κυνηγετικών-τροφοσυλλεκτικών κοινωνιών αποτελούν το 95% της ανθρώπινης ιστορίας. Οι βασικές αρχές της ισότητας που αργότερα ενσωματώθηκαν στο ιδεώδες της δημοκρατίας κυριαρχούν συντριπτικά στην ανθρώπινη ιστορία.

Βέβαια υπάρχει και η - μειοψηφική αλλά άκρως ενδιαφέρουσα - άποψη που θέλει την ανθρώπινη ιστορία πιο σύνθετη, χωρίς τυπολογίες και εύκολες γενικεύσεις. Βάσει αυτής της άποψης η ανισότητα δεν γεννήθηκε με την "αγροτική επανάσταση", με την εξάπλωση των πόλεων και την ανάδυση του πολιτισμού, αλλά ενυπήρχε σε πολλές κυνηγετικές-τροφοσυλλεκτικές κοινότητες.

Μπορεί όχι στους !Κουνγκ της ερήμου Καλαχάρι και τους Χάτζα της Ταζμανίας, αλλά εθνογραφικές μελέτες πιστοποιούν την ύπαρξη κοινωνικού διαχωρισμού, ιεραρχιών και διαφοροποιήσεων στο status των μελών σε άλλες κοινότητες όπως αυτές των Εσκιμώων Inuit, των κυνηγών-τροφοσυλλεκτών της Βορειοδυτικής Ακτής του Καναδά (Tlingit,  Yukon, Haida, Nisga’a Gitksan, Haisla, Heiltsuk, Oweekeno, Kwakwaka’wakw, Nuu-chah-nulth, Coast Salish) καθώς και στις συνομοσπονδίες των φυλών των ινδιάνων στις μεγάλες πεδιάδες της Αμερικής. Σ' αυτές τις κοινωνίες ο τρόπος οργάνωσης είναι εποχικός, υπό την έννοια ότι η αποκεντρωμένη-"δημοκρατική" διακυβέρνηση διαδέχεται την συγκεντρωτική - ιεραρχική  (και πολλές φορές αυταρχική) διακυβέρνηση ακολουθώντας την εναλλαγή των εποχών.

Έτσι για παράδειγμα στους κυνηγούς-τροφοσυλλέκτες της Βορειοδυτικής Ακτής του Καναδά ο χειμώνας σηματοδοτούσε την έναρξη της ανισότητας, όπου οι αριστοκράτες κυβερνούσαν επί των κοινών θνητών και των σκλάβων, ενώ το καλοκαίρι τα αριστοκρατικά συμβούλια υποχωρούσαν και την θέση τους έπαιρναν οι πιο εξισωτικές κοινωνικές οργανώσεις βάσει της φυλής. Στους Ινουίτ συνέβαινε το αντίθετο: το καλοκαίρι όλοι υπάκουαν στον πρεσβύτερο, ενώ τον χειμώνα αποφάσιζαν από κοινού σε κτίρια που κατασκεύαζαν, στα οποία επικρατούσε η ισότητα, ο αλτρουισμός, το μοίρασμα και η αλληλεγγύη (David Graeber, David Wengrow. «How to change the course of human history»).

Η διττή δομή της κοινωνικής οργάνωσης των Tlingit και Haida από τις ομάδες φυλών της Βορειοδυτικής Ακτής του Καναδά είχε παρατηρηθεί και από τον Marcel Mauss, χωρίς να δοθεί στην συγκεκριμένη παρατήρηση ιδιαίτερη σημασία από τους μελετητές της ανθρώπινης ιστορίας:

"Η ζωή τους το χειμώνα, ακόμα και στην περίπτωση των φυλών του νότου, διαφέρει σημαντικά απ' το καλοκαίρι. Οι φυλές αυτές έχουν διττή δομή: Μόλις μπει το καλοκαίρι διασκορπίζονται και πάνε για κυνήγι, συλλέγουν ρίζες και μούρα στις πλαγιές, ή ψαρεύουν σολομούς στο ποτάμι, ενώ το χειμώνα συγκεντρώνονται σ' αυτό που ονομάζουμε «πόλεις». Κατά τη διάρκεια της δεύτερης αυτής περιόδου βρίσκονται σε κατάσταση συνεχούς αναβρασμού. Η κοινωνική ζωή εντείνεται στο έπακρο, πολύ περισσότερο απ' όσο εντείνεται κατά τις συναθροίσεις που μπορούν να πραγματοποιηθούν το καλοκαίρι. Η κοινωνική αυτή ζωή χαρακτηρίζεται από αδιάκοπη κίνηση. Φυλές ολάκερες επισκέπτονται άλλες φυλές, κλαν ολάκερα άλλα κλαν και οικογένειες άλλες οικογένειες. Γίνονται συμπόσια τόνα μετά τ' άλλο και ορισμένα μάλιστα διαρκούν καιρό. Με την ευκαιρία των γάμων, των διάφορων τελετουργιών και των κοινωνικών προαγωγών, καταναλώνουν αφρόντιστα όλα όσα συσσώρευσαν με μεγάλο μόχθο από τις πλούσιες αυτές ακτές, κατά τη διάρκεια του καλοκαιριού και του φθινόπωρου. Ακόμα και η ιδιωτική ζωή διάγεται με τον ίδιο τρόπο: θα προσκαλέσεις όλα τα μέλη του κλαν όταν σκοτώσεις μια φώκια, όταν ανοίξεις ένα κιβώτιο με ρίζες ή μούρα, ή όταν το κύμα ξεβράσει μια φάλαινα. " (Μαρσελ Μως. "Το Δώρο. Μορφές και λειτουργίες της ανταλλαγής". Εκδόσεις Καστανιώτη, 1979. Σελ. 110-111)

Επιπλέον αρχαιολογικά ευρήματα από την Μεσολιθική Εποχή (11.000 π.Χ.) δείχνουν ότι υπήρχαν κοινωνίες με κοινωνική ανισότητα πριν από την "αγροτική επανάσταση" και πολύ πριν την εμφάνιση των πρώτων κρατών. Οι κοινωνίες αυτές, όπως και οι προαναφερθείσες, ακολουθούσαν περιοδικές μεταβολές στο επίπεδο της ανισότητας (David Graeber, David Wengrow. «How to change the course of human history»).  

Συνεπώς, όποια και από τις δύο παραπάνω απόψεις κι αν ισχύει, η απάντηση σ' όσους ισχυρίζονται ότι η παραγωγή πλεονάσματος στη παραγωγή (10.000 π.Χ) και η εμφάνιση των πρώτων κρατών (7000 π.Χ) ήταν μια τομή στην ανθρώπινη ιστορία, η οποία αλλοίωσε ανεπανόρθωτα τον ψυχισμό και τη φύση του ανθρώπου (τον διέφθειρε δηλαδή με την πλεονεξία), είναι η ίδια: Το παραπάνω επιχείρημα, περί της διαφθοράς του ανθρώπου, δεν εξηγεί: 

1) Tα - τουλάχιστον - 400 χρόνια (200 π.Χ. - 200 μ.Χ) στα οποία πόλεις όπως η Teotihuacan στο Μεξικό διοικούνταν από εκλεγμένα συμβούλια, τα μέλη των οποίων περιοδικά μαστιγώνονταν για να τους υπενθυμίζεται ότι οι ψηφοφόροι έχουν την εξουσία. Αυτός ο τρόπος κοινωνικής οργάνωσης διατηρήθηκε μέχρι και την εποχή του Κορτές (1519–1521 μ.Χ) σε πόλεις όπως η Tlaxcala (David Graeber, David Wengrow. «How to change the course of human history»).

2) Τα 140 χρόνια (462-322 π.Χ) δημοκρατικής διακυβέρνησης στην αρχαία Αθήνα, στην οποία το πολιτικό σώμα (περίπου 35.000-40.000 Αθηναίοι), συμμετείχε άμεσα στην διαδικασία λήψης αποφάσεων μέσω της Εκκλησίας του Δήμου και ως εκ τούτου απολάμβανε τις αρχές της ισηγορίας, της ισονομίας και της παρρησίας. Κανένας ηγέτης, ούτε καν ο Περικλής, δεν μπορούσε να διατάξει την πολιτική κοινότητα, αλλά ήταν υποχρεωμένος να πείσει με επιχειρήματα τους Αθηναίους, ώστε τελικά το σώμα των πολιτών να αποφασίσει με ψηφοφορία. 

3) Την Κομμούνα του Παρισιού (1871 μ.Χ), η οποία αποτελούνταν από τους δημοτικούς συμβούλους κάθε διαμερίσματος του Παρισιού που εκλέχτηκαν με γενική ψηφοφορία και ήταν υπεύθυνοι στους εκλογείς τους και ανακλητοί από αυτούς οποιαδήποτε στιγμή. Στην Κομμούνα ο τακτικός στρατός, οι πραιτοριανοί δηλαδή της προηγούμενης εθνοπροδοτικής και ψευτοπατριωτικής κυβέρνησης «Εθνικής Άμυνας», αντικαταστάθηκε από τον ένοπλο λαό, την Εθνοφρουρά, στην οποία συμμετείχε κάθε ενήλικος Παριζιάνος που ήταν ικανός να φέρει όπλο. Τα εκπαιδευτικά ιδρύματα άνοιξαν για το λαό δωρεάν και απεγκλωβίστηκαν από την επιρροή του κράτους και της εκκλησίας.
Οι δικαστικοί λειτουργοί, όπως και κάθε δημόσιος υπάλληλος, ήταν υπόλογος, αιρετός και προφανώς άμεσα ανακλητός ανά πάσα στιγμή από την Κομμούνα (Καρλ Μαρξ. «Ο Εμφύλιος Πόλεμος στη Γαλλία». Εκδόσεις Θεμέλιο, 2014. Σελίδες 99-100).

Επιπλέον, μεταγενέστερα, παραδείγματα απόπειρας των ανθρώπων να μειώσουν την ανισότητα και να ανακτήσουν την ελευθερία τους είναι τα Σοβιέτ στην Ρωσία (1905, 1917 μ.Χ), τα καντόνια της Ελβετίας στην αρχική τους περίοδο, οι αποικίες της Νέας Αγγλίας κατά την Αμερικανική Επανάσταση και τέλος οι σημερινές απόπειρες δημοκρατικού ελέγχου που συγκεντρώνει και ερευνά ο Arriaga αλλά και άλλοι μελετητές.

Τελικά, όπως τονίζουν οι David Graeber και David Wengrow, ολόκληρη η ανθρώπινη ιστορία είναι μια συνεχής εναλλαγή μεταξύ διαφορετικών κοινωνικών τρόπων οργάνωσης, όπου οι ιεραρχίες, η ανισότητα, τα αυταρχικά καθεστώτα και η συγκέντρωση πλούτου δίνουν την θέση τους σε κοινότητες εξισωτικές, ειρηνικές και αλληλέγγυες μέχρι τελικά να ανατραπούν κι αυτές για να γεννήσουν εκ νέου την προηγούμενη κατάσταση (ανισότητα, αυταρχισμός, κοκ). Αυτός ο αέναος κύκλος διακύμανσης μεταξύ εξισωτισμού και ανισότητας διέπει το σύνολο της ιστορίας του ανθρώπου από τις κυνηγετικές-τροφοσυλλεκτικές κοινωνίες μέχρι τις σημερινές (David Graeber, David Wengrow. «How to change the course of human history»). Ούτε η "αγροτική επανάσταση", ούτε η δημιουργία και η επέκταση των πόλεων, ούτε η γέννηση των κρατών, ούτε καν η γέννηση των τάξεων, δεν αποτέλεσαν το σημείο τομής, τον ιστορικό Ρουβίκωνα, όπου μετά από αυτό η ανισότητα, η ανελευθερία και η καταπίεση των πολλών από τους λίγους ήταν ο μονόδρομος της ιστορίας. Προσπάθειες γίνονται συνέχεια από τους ανθρώπους για την ανάκτηση της ελευθερίας τους. Ο αγώνας αυτός μοιάζει να είναι βαθιά χαραγμένος στην ψυχή μας και φαίνεται ότι θα συνοδεύει τους ανθρώπους αιωνίως.  

Όπως είδαμε αναλυτικά παραπάνω δεν ισχύει αυτό που γράφει ο Dawkins στο “Εγωιστικό γονίδιο”, δηλαδή ότι : “η σπουδαιότερη ιδιότητα που πρέπει να περιμένουμε για ένα επιτυχημένο γονίδιο είναι ο σκληρός εγωισμός. Αυτός ο εγωισμός του γονιδίου θα αναπτύξει κατά κανόνα την εγωιστική συμπεριφορά του ατόμου…” 

Όντως η θεωρητική κατηγορία του "εγωιστικού γονιδίου" δεν ευσταθεί, ούτε ως μεταφορά, αλλά ούτε και ως επιστημονική υπόθεση. Συνεπώς αν δεν υπάρχουν "εγωιστικά γονίδια" εκ των πραγμάτων αυτά δεν μπορούν να προκαλέσουν καμία (εγωιστική) συμπεριφορά. 

Αυτό, όμως, δεν σημαίνει ότι δεν υπάρχουν εγωιστικές συμπεριφορές. Με άλλα λόγια παραπάνω αποδείχτηκε η επιστημονική ανεπάρκεια του "εγωιστικού γονιδίου" και άρα η αποσύνδεση αυτού με οποιαδήποτε συμπεριφορά, εγωιστική ή μη. Δεν αποδείχτηκε ότι δεν υπάρχει εγωισμός στους ανθρώπους. 

Ο εγωισμός και η επιδίωξη του προσωπικού συμφέροντος είναι βασικά στοιχεία της ανθρώπινης προσωπικότητας. Το γεγονός αυτό, όμως, πόρρω απέχει από τον άνθρωπο που σκιαγραφεί ο Dawkins (και άλλοι), ο οποίος άνθρωπος έχει ως μοναδικό στόχο την αποτίμηση και έπειτα την ικανοποίηση του στενά προσωπικού συμφέροντός του. Αυτός ο τύπος ανθρώπου από τους οικονομολόγους ονομάζεται Homo economicus (και αποτελεί το μοντέλο ανθρώπου στο οποίο βασίζονται τα πιο γνωστά οικονομικά εγχειρίδια) και από τους  ψυχιάτρους ονομάζεται «κοινωνιοπαθής – sociopath» (και αποτελεί συγκεκριμένο τύπο ψυχικής ασθένειας βάσει του Diagnostic and Statistical Manual of Mental Disorders, 5th Edition.). 

Ο Amartya Sen, πολύ εύστοχα, είχε χαρακτηρίσει τον Homo economicus ως «ανόητο ορθολογιστή». 

Αυτός ο τύπος ανθρώπου δεν περιγράφει τον μέσο άνθρωπο, ακόμα και στις σύγχρονες άκρως ανταγωνιστικές και ακραία ατομικιστικές κοινωνίες. 

Πολύ πιο κοντά στην πραγματικότητα είναι η παρακάτω θεώρηση του Paul Seabright:

Όπως καταλαβαίνουμε ο άνθρωπος δεν είναι ένα μονοδιάστατο ον. Αντιθέτως, ως εξόχως πολύπλοκο είδος, εκφράζει μια πληθώρα συμπεριφορών ανάλογα με τις πεποιθήσεις και τις προτιμήσεις του, οι οποίες τελικά καθορίζονται από το περιβάλλον του. Οι Samuel Bowles, Richard Edwards και Edward Roosevelt, φέρουν πληθώρα πειραματικών αποτελεσμάτων, παραδειγμάτων και λογικών επιχειρημάτων για να επισημάνουν ότι η "οικονομία παράγει ανθρώπους", υπό την έννοια ότι διαφορετικοί οικονομικοί θεσμοί (και σε τελευταία ανάλυση διαφορετικά περιβάλλοντα) ευνοούν διαφορετικές συμπεριφορές μέσω του επηρεασμού των προτιμήσεων και των πεποιθήσεων των ατόμων. Άλλες συμπεριφορές θα επιδείξουν οι εν ζωή κυνηγοί-τροφοσυλλέκτες, άλλες οι βιομηχανικοί εργάτες και άλλες οι επιχειρηματίες. Τελικά αποφαίνονται ότι το είδος μας (Homo sapiens) είναι μοναδικό ανάμεσα στα άλλα ζώα στο γεγονός ότι ένας μεγάλος αριθμός ανθρώπων που δεν έχουν καμία συγγένεια μεταξύ τους συνεργάζονται στην παραγωγή προϊόντων και υπηρεσιών. Εξ ου και ο χαρακτηρισμός που του δίνουν: Το Συνεργάσιμο είδος (A Cooperative Species) (S. Bowles, R. Edwards, E. Roosevelt. "Κατανοώντας τον καπιταλισμό. Ανταγωνισμός, Εντολή και Μεταβολή". Εκδόσεις Gutenberg, 2014. Σελ. 86-97). 

Εν μέρει, λοιπόν, συμφωνούν στην διαπίστωσή τους αυτή με τον βιολόγο Robert M. Sapolsky ο οποίος, μετά από μια εκτενέστατη μελέτη της ανθρώπινης συμπεριφοράς, καταλήγει στο ότι: 

Η παραπάνω αποστροφή από το έργο του Sapolsky ξεκαθαρίζει ότι δεν είμαστε εξελιγμένοι για να είμαστε μόνο εγωιστές ή μόνο αλτρουιστές. Έχουμε εξελιχθεί για να είμαστε και τα δύο (και πολλά ακόμα) ανάλογα με το περιβάλλον στο οποίο βρισκόμαστε. Σε κάποια περιβάλλοντα θα επικρατεί (αλλά δεν θα μονοπωλεί) η "οπτική της σήραγγας", σε κάποια άλλα θα ευνοείται η αλτρουιστική συμπεριφορά. 

Τελικά γι’ αυτόν ακριβώς τον λόγο κονταροχτυπιέμαι με τον Dawkins και όποιον άλλον λέει ότι ο εγωισμός είναι ο ακρογωνιαίος λίθος της συμπεριφοράς μας:  Γιατί αφενός αυτή η θεώρηση είναι απλά λανθασμένη και αφετέρου γιατί λειτουργεί (σκοπίμως ή μη) ως ιδεολογική κατήχηση που διαμορφώνει συνειδήσεις. 

Ας φέρω ένα παράδειγμα: Αν οι περισσότεροι επιστήμονες, οι περισσότεροι πολιτικοί, σχεδόν όλα τα βιβλία καθώς και η συντριπτική πλειονότητα των ΜΜΕ, αναπαράγουν συνεχώς, με κάθε τρόπο και σε κάθε ευκαιρία, ότι η κεντρική αρχή που διέπει την ανθρώπινη ψυχή είναι ο στυγνός εγωισμός, ενώ όλες οι αρετές της ηθικότητας (αλτρουισμός, αλληλεγγύη, κοκ) είναι αδυναμίες ή/και εξαιρέσεις που από την πλευρά της εξέλιξης δεν έχουν κανένα νόημα, τότε πιθανότατα αυτό θα θεωρηθεί (ως προαιώνια) αλήθεια από τον μέσο άνθρωπο. 

Οπότε η συνέχεια στην σκέψη του ίδιου ατόμου πάει κάπως έτσι: Aκόμα κι αν εγώ νιώθω ανιδιοτέλεια και διάθεση για βοήθεια του συνανθρώπου μου, όλοι οι υπόλοιποι είναι σκληροί εγωιστές, θα εκμεταλλευτούν την καλοσύνη μου και θα με προδώσουν. Οπότε καλύτερα να φερθώ κι εγώ με τον ίδιο τρόπο ώστε να τους προλάβω ή/και για να αμυνθώ. Και κάπως έτσι, ως αυτοεκπληρούμενη προφητεία, γεννιέται η αρχή «ο άνθρωπος είναι λύκος για τον άλλο άνθρωπο (Homo homini lupus)». 

Όπως είδαμε από το στόχαστρο του Dawkins (και των νεοδαρβινιστών εν γένει) δεν θα μπορούσε να ξεφύγει ο αλτρουισμός. Εξάλλου η λογική κατάληξη της όλης συλλογιστικής περί εγωιστικού γονιδίου δεν μπορούσε παρά να οδηγήσει στην εξάλειψη και στην άρνηση του αλτρουισμού. Γράφει ο Dawkins:    

Για άλλη μια φορά, όμως, η πραγματικότητα δεν συνάδει με την θεωρία του Dawkins και των νεοδαρβινιστών.

Τα εμπειρικά δεδομένα υποδεικνύουν ότι η ηθικότητα (και κατ' επέκταση ο αλτρουισμός) είναι βαθιά ριζωμένη(-ος) στην ανθρώπινη φύση, καθότι προέκυψε φυσικά μέσω της εξέλιξης. Οι πιο κοντινοί μας συγγενείς, οι χιμπαντζήδες και οι μπονόμπο, καθώς και οι υπόλοιποι πίθηκοι, οι ουρακοτάγκοι και οι γορίλες, διαθέτουν την ικανότητα της ενσυναίσθησης. Οι μαϊμούδες επίσης, χωρίς να φθάνουν τα επίπεδα και την ικανότητα ενσυναίσθησης των προαναφερθέντων πιθήκων, πιθανόν λόγω απουσίας της ικανότητας «κατοπτρικής αυτοαναγνώρισης».

Η ηθική (και κατ' επέκταση ο αλτρουισμός) προέκυψε ως συνδυασμός της ικανότητας για «κατοπτρική αυτοαναγνώριση», δηλαδή της ικανότητας να διακρίνουμε τον εαυτό μας από τους άλλους, και των αναγκών μιας ομάδας-κοινότητας (όπως η επίλυση συγκρούσεων, η μοιρασιά, η συνεργασία, η επιβράβευση των συμπεριφορών που στηρίζουν την κοινότητα και την συνοχή, κοκ) (Frans De Waal. «Πρωτεύοντα και φιλόσοφοι. Πώς εξελίχθηκε η ηθική». Εκδόσεις Αλεξάνδρεια, 2015. Σελ. 83, 103-107).

Φυσικά η κομμουνιστική κοινωνία, όπως σωστά επισημαίνει ο Γεωργίου, δεν θα βασίζεται στην εξάλειψη των διαφορών και των προσωπικών προτιμήσεων των ατόμων αλλά στην εξάλειψη της ανισότητας. Η ισότητα/ανισότητα δεν πρέπει να συγχέεται με τις ατομικές μοναδικότητες (και άρα με τις διαφορές μεταξύ των ατόμων). Ή διαφορετικά, η ισότητα δεν πρέπει να μπερδεύεται με την ταυτότητα. (C. Georgiou. “Unconditional Communist Equality among Individuals: Beyond the Marxist Equality Limited to the Abolition of Classes”).  

Εδώ πρέπει να τονίσω ότι ο Γεωργίου δεν πέφτει στην παγίδα του ντετερμινισμού. Ακολουθώντας την διαλεκτική μέθοδο, δεν ισχυρίζεται με κανέναν τρόπο ότι ο κομμουνισμός (ως τρόπος οργάνωσης της κοινωνίας) θα προκύψει νομοτελειακά ή ότι η σύγχρονη βιολογία έχει μια τελεολογική χροιά αναφορικά με την πρόοδο της ανθρωπότητας.

Επίσης προς τιμήν της σκέψης του, ο Γεωργίου, δεν υπεισέρχεται σε πιο συγκεκριμένα επίπεδα ανάλυσης αναφορικά με την κομμουνιστική κοινωνία. Μένει σ' ένα αφηρημένο επίπεδο ανάλυσης, σκιαγραφώντας τις γενικές αρχές που πρέπει να διέπουν μια τέτοια κοινωνία, και επισημαίνει την "γενετικά ισοδύναμη, αδιαβάθμητη διανοητική ισότητα" ("Unconditional Equality") μεταξύ των ατόμων ως την θεωρητική κατηγορία που οφείλει να αποτελέσει την ιδεολογική βάση της αριστεράς, καθώς και την αναγκαία συνθήκη για την εγκαθίδρυση του σοσιαλισμού-κομμουνισμού (Χ. Γεωργίου. "Μια νέα κοινωνικοκεντρική βιολογία αλληλεπίδρασης μεταξύ βιολογικά ισότιμων ατόμων και περιβάλλοντος". Τετράδια Μαρξισμού. Τεύχος 6, 2018). 

Κάτι τέτοιο (μεθοδολογικά), πολύ σοφά, έκανε κι ο Μαρξ αναφορικά με τον κομμουνισμό ως έννοια. 

Ας εξηγηθώ:

Ο Μαρξ μαζί με τον Ένγκελς διέσωσαν την επιστημονική διαλεκτική μέθοδο, που επινόησε ο Hegel, από την «συντηρητική» ιδέα της κατ’ ανάγκη ύπαρξης ενός συστήματος, μιας "απόλυτης αλήθειας", στην οποία κατέφευγαν (και καταφεύγουν) οι φιλόσοφοι (ακόμη και ο ίδιος ο Hegel). 

Συνεπώς, αν θέλουμε να μείνουμε συνεπείς με την επαναστατική και επιστημονική μέθοδο του διαλεκτικού υλισμού, οφείλουμε να προσεγγίσουμε τον σοσιαλισμό-κομμουνισμό, όχι ως φιλοσοφικό σύστημα, ούτε ως ένα αφηρημένο ιδανικό, αλλά όπως το έκαναν οι Μαρξ και Ένγκελς : 

Οι Μαρξ και Ένγκελς προσπάθησαν να αποφύγουν (όσο αυτό είναι δυνατόν από ανθρώπινους εγκεφάλους) τις αντιφάσεις στην συλλογιστική τους.  

Γι' αυτό και ο Μαρξ στα ελάχιστα σημεία που μιλά για τον κομμουνισμό μένει σ' ένα αφηρημένο επίπεδο ανάλυσης και σκοπίμως δεν υπεισέρχεται σε λεπτομέρειες. 

Ιδού δύο χαρακτηριστικά αποσπάσματα: 

[Ο κομμουνισμός είναι η κοινωνία που είναι οργανωμένη στη βάση του ότι] «η εργασία θα έχει γίνει όχι μόνο μέσο για να ζεις, αλλά και η πρώτη ανάγκη της ζωής» 

και 

[Στον κομμουνισμό η] «κοινωνία θα γράψει στη σημαία της: Από τον καθένα ανάλογα με τις ικανότητές του, στον καθένα ανάλογα με τις ανάγκες του !» (“Καρλ Μαρξ. «Κριτική του Προγράμματος της Γκότα». Εκδόσεις «Σύγχρονη Εποχή», 2010. Σελίδα 23.).

Αυτό το κάνει ο Μαρξ, αφενός για να μείνει συνεπής στον ορισμό που έδωσε στον κομμουνισμό, όχι ως σύστημα, αλλά ως "η πραγματική κίνηση που καταργεί τη σημερινή κατάσταση πραγμάτων" και αφετέρου γιατί κανένας άνθρωπος δεν μπορεί να προβλέψει και να περιγράψει με απόλυτη ακρίβεια μια μελλοντική ανθρώπινη κοινωνία, σ' όλη της την μεγαλειώδη και χαοτική πολυπλοκότητα. 

Πιστεύω ότι όλη την παραπάνω προσέγγιση των Μαρξ-Ένγκελς, αναφορικά με τον σοσιαλισμό-κομμουνισμό, την συνόψισε υπέροχα η Ρόζα Λούξεμπουργκ, όταν σχολίαζε την Ρωσική Επανάσταση του 1917, στην παρακάτω αποστροφή: 

Σε κάθε περίπτωση οι γενικές, έστω, αρχές του σοσιαλισμού - κομμουνισμού, οι "γενικοί δείκτες αρνητικού χαρακτήρα", όπως λέει η Λούξεμπουργκ, δεν προσκρούουν στο ανυπέρβλητο εμπόδιο της εγωιστικής φύσης του γονιδίου ή/και στην έλλειψη αλτρουισμού από τον Homo Sapiens (τον άνθρωπο). 

Τα εμπόδια για την εκπλήρωση των βασικών προϋποθέσεων του σοσιαλισμού - κομμουνισμού εντοπίζονται αλλού. Οι εξοικειωμένοι με την διαλεκτική σκέψη (του Ηράκλειτου και του Hegel) ή/και με την σύγχρονη βιολογία δεν θα εκπλαγούν ιδιαίτερα: Τα εμπόδια βρίσκονται μέσα στην ίδια την ηθικότητα (και τον αλτρουισμό) που διαθέτουν οι άνθρωποι. 

Η ηθικότητα, γράφει ο De Waal, ως φαινόμενο της «εσώ-ομάδας» έχει εξελικτικές συγγένειες με τον πόλεμο (Frans De Waal. «Πρωτεύοντα και φιλόσοφοι. Πώς εξελίχθηκε η ηθική». Εκδόσεις Αλεξάνδρεια, 2015. Σελ. 106). 

Η αλληλεγγύη, ο αλτρουισμός και η ηθικότητα εν γένει προέκυψαν, όπως είδαμε, από τις ανάγκες μιας κοινότητας ατόμων που μπορούν να αναγνωρίσουν τον εαυτό τους ("κατοπτρική αυτοαναγνώριση"). Η ίδια η ανάγκη, όμως, της δημιουργίας μιας κοινότητας, απορρέει από την προστασία που απαιτούνταν έναντι της εχθρότητας των εξω-κοινοτικών ατόμων. Όλες αυτές οι αρετές που συναποτελούν την ηθικότητα (αλληλοβοήθεια, αλληλεγγύη, αλτρουισμός, δικαιοσύνη, κοκ) ενισχύουν την συνοχή της κοινότητας συσφίγγοντας τις ενδο-κοινοτικές διαπροσωπικές σχέσεις, αλλά ταυτόχρονα διατρανώνουν το δίπολο "εμείς - άλλοι". 

Τίποτα δεν είναι πιο προφανές στο είδος μας  (Homo sapiens sapiens) από το φαινόμενο να συνασπιζόμαστε σε ομάδες προκειμένου να προστατευτούμε από την εχθρότητα των εκτός της (εκάστοτε) κοινότητας ατόμων ή να εκστρατεύσουμε έναντι των αντιπάλων μας. Ο πόλεμος είναι το πιο χαρακτηριστικό παράδειγμα αυτής της διαδικασίας. 

Ο κομμουνισμός ως στρατηγικός στόχος, αλλά και ως ενυπάρχουσα κατάσταση

Ο David Graeber σε μια εξαιρετικά διεισδυτική παρατήρηση γράφει σχετικά:

"Θα ορίσω ως κομμουνισμό κάθε ανθρώπινη σχέση που λειτουργεί σύμφωνα με την αρχή «από τον καθένα σύμφωνα με τις δυνατότητές του, στον καθένα σύμφωνα με τις ανάγκες του» ... Στην πραγματικότητα, ο "κομμουνισμός" δεν είναι κάποια μαγική ουτοπία και ουδεμία σχέση έχει με την ιδιοκτησία των μέσων παραγωγής. Είναι κάτι που υπάρχει ήδη, που υπάρχει σε κάποιο βαθμό σε κάθε ανθρώπινη κοινωνία παρόλο που δεν έχει υπάρξει ποτέ κοινωνία όπου τα πάντα να έχουν οργανωθεί κατ' αυτόν τον τρόπο και είναι δύσκολο να φανταστούμε πώς θα μπορούσε να υπάρξει. Όλοι μας ενεργούμε σαν κομμουνιστές ουκ ολίγες φορές. Κανένας μας δεν ενεργεί σαν κομμουνιστής συνέχεια. Η «κομμουνιστική κοινωνία» - με την έννοια μιας κοινωνίας οργανωμένης αποκλειστικά και μόνο σύμφωνα με αυτήν την μοναδική αρχή - δεν θα μπορούσε να υπάρξει ποτέ. Όμως όλα τα κοινωνικά συστήματα, ακόμη και οικονομικά συστήματα όπως ο καπιταλισμός, έχουν οικοδομηθεί πάνω σ' ένα υπόβαθρο πραγματικά υπαρκτού κομμουνισμού. Οι πάντες σχεδόν ακολουθούν αυτή την αρχή, όταν συνεργάζονται σε κάποιο κοινό  εγχείρημα... Ο λόγος είναι η απλή αποτελεσματικότητα (παραδόξως, αν αναλογιστεί κανείς την αντίληψη κατά την οποία "ο κομμουνισμός απλά δεν λειτουργεί"): αν πραγματικά σε νοιάζει να κάνεις μια δουλειά ο πιο αποτελεσματικός τρόπος να το καταφέρεις είναι να μοιράσεις τις εργασίες ανάλογα με την δυνατότητα του καθενός και να παρέχεις στους ανθρώπους ό,τι χρειάζονται για τις φέρουν εις πέρας. Θα μπορούσαμε ακόμα να πούμε ότι ένα από σκάνδαλα του καπιταλισμού είναι ότι οι περισσότερες καπιταλιστικές εταιρείες λειτουργούν στο εσωτερικό τους κομμουνιστικά... Θα το ονομάσω αυτό «βασικό κομμουνισμό»: Την αντίληψη, δηλαδή, σύμφωνα με την οποία εκτός αν οι άνθρωποι βλέπουν εχθρικά ο ένας τον άλλο όταν η ανάγκη θεωρείται αρκετά μεγάλη ή το τίμημα αρκετά εύλογο, αναμένεται να εφαρμοστεί η αρχή «από τον καθένα σύμφωνα με τις δυνατότητές του, και στον καθένα σύμφωνα με τις ανάγκες του»". Φυσικά τα κριτήρια και τα πρότυπα διαφέρουν από κοινότητα σε κοινότητα... Ο βασικός κομμουνισμός μπορεί να θεωρηθεί ως η πρώτη ύλη της κοινωνικότητας, μια αναγνώριση της θεμελιώδους αλληλεξάρτησής μας, που αποτελεί την ύστατη ουσία της κοινωνικής ειρήνης. Παρ' όλα αυτά, στις περισσότερες περιπτώσεις, αυτή η ελάχιστη βάση δεν είναι αρκετή. Είναι γεγονός ότι πάντα συμπεριφερόμαστε με πνεύμα αλληλεγγύης σε ορισμένους ανθρώπους περισσότερο από ότι σε άλλους, κι ότι κάποιοι θεσμοί μας βασίζονται ακριβώς στις αρχές της αλληλεγγύης και της αλληλοβοήθειας. Πρώτοι ανάμεσα σ' αυτούς τους ανθρώπους είναι όσοι αγαπάμε, με τις μητέρες να είναι το πρότυπο της ανιδιοτελούς αγάπης. Μετά έρχονται οι κοντινοί συγγενείς, οι σύζυγοι, οι εραστές, οι στενοί μας φίλοι. Υπάρχουν άνθρωποι με τους οποίους μοιραζόμαστε τα πάντα ή που τουλάχιστον γνωρίζουμε ότι μπορούμε να στραφούμε, όταν βρεθούμε σε ανάγκη, κάτι που αποτελεί τον ορισμό του αληθινού φίλου παντού... Κατά συνέπεια, μπορούμε να πούμε ότι κάθε κοινότητα διέπεται από σχέσεις «ατομιστικού κομμουνισμού», από διαπροσωπικές σχέσεις που λειτουργούν, σε ποικίλες εντάσεις και βαθμούς, σύμφωνα με το: «από τον καθένα σύμφωνα με τις δυνατότητές του, και στον καθένα σύμφωνα με τις ανάγκες του»"  (David Graeber. "Χρέος. Τα πρώτα 5000 χρόνια". Στάσει Εκπίπτοντες, 2013. Σελ. 136-138, 140, 143).   

"...την απαίτηση ένας φιλόσοφος να κάνει τόσα όσα μπορεί να κάνει μονάχα ολόκληρη η ανθρωπότητα στην προοδευτική της εξέλιξη- μόλις θα το έχουμε κατανοήσει αυτό, τελειώνει όλη η φιλοσοφία με την ως τώρα σημασία της λέξης. Αφήνουμε στην ησυχία της την «απόλυτη αλήθεια» που είναι απρόσιτη απ’ αυτόν τον δρόμο και για τον καθένα ξεχωριστά και αντί γι’ αυτή κυνηγάμε τις προσιτές σχετικές αλήθειες από το δρόμο των θετικών επιστημών και της συνόψισης των συμπερασμάτων τους με τη βοήθεια της διαλεκτικής σκέψης" (Φρίντριχ Ένγκελς. «Ο Λουδοβίκος Φόιερμπαχ και το Τέλος της Κλασσικής Γερμανικής Φιλοσοφίας». Εκδόσεις «Σύγχρονη Εποχή», 2007. Σελίδες 15-16).

Ιδιαίτερη σημασία έχουν και τα ακόλουθα λόγια του Μαρξ:

"Γι’ αυτό, η ανθρωπότητα ποτέ δεν βάζει μπροστά της παρά μόνο τα προβλήματα εκείνα που μπορεί να λύση γιατί, αν παρατηρήσουμε καλύτερα, θα βρούμε πως κι αυτό ακόμη το ίδιο το πρόβλημα ξεπηδά μονάχα όταν υπάρχουν, ή τουλάχιστο βρίσκονται στο γίνωμά τους οι υλικοί όροι για τη λύση του".