Τις τελευταίες μέρες, πολλά έχουν γραφτεί και πολλές εκδηλώσεις έχουν πραγματοποιηθεί γύρω από την αναθεώρηση της σύμβασης του ελληνικού κράτους με την Eldorado Gold, τα οποία αναδεικνύουν μία σειρά από λόγους, χωρικούς περιβαλλοντικούς, κοινωνικούς, οικονομικούς και θεσμικούς, για τους οποίους η νέα σύμβαση είναι καταστροφική, ληστρική και απαράδεκτη για τον τόπο και συνολικά για τη χώρα.  

Χωρίς να αποτελεί σκοπό να αναλύσουμε σε αυτό το κείμενο το σύνολο της νέας σύμβασης θα επικεντρωθούμε σε μία σειρά από ζητήματα τα οποία για εμάς έχουν βαρύνουσα σημασία. Άλλωστε οι πολλαπλές αρνητικές επιπτώσεις του έργου έχουν αναλυθεί διεξοδικά από τα ενεργά μέχρι σήμερα κομμάτια του κινήματος κατά της εξόρυξης που συνεχίζουν να αγωνίζονται και να εκθέτουν τις καταστροφικές επιπτώσεις της συμφωνίας μεταξύ της εταιρείας και του ελληνικού δημοσίου.  

Έχοντας και οι δύο εκπονήσει τις διδακτορικές μας διατριβές πάνω στο συγκεκριμένο ζήτημα, την εξόρυξη στη βορειοανατολική Χαλκιδική, τις πολλαπλές και πολυεπίπεδες αρνητικές της επιπτώσεις στην κοινωνία της περιοχής, ευελπιστούμε με αυτό το άρθρο να φωτίσουμε ορισμένες κύριες πτυχές της νέας σύμβασης. Θεωρούμε ότι η τροποποιημένη σύμβαση αποτελεί το προοίμιο της καταστροφής σε τοπικό επίπεδο, αλλά και το υπόδειγμα με βάση το οποίο θα ξεδιπλωθούν στο μέλλον αντιστοίχου τύπου αποικιακές συμβάσεις μεταξύ του ιδιωτικού κεφαλαίου και του ελληνικού κράτους. Το προηγούμενο που δημιουργεί είναι δεδομένο σε σχέση με τη νομοθέτηση παρόμοιων επενδύσεων σε άλλες περιοχές της χώρας και σε άλλους τομείς που προφανώς δεν περιορίζονται στην εξόρυξη χρυσού.

Με σκοπό την αιτιολόγηση των παραπάνω αναφερόμαστε συνοπτικά στα εξής σημεία της σύμβασης:

Με το Άρθρο 11 το Ελληνικό Δημόσιο παραιτείται από παρελθούσες αξιώσεις ενάντια στην εταιρεία ενώ φαίνεται να μην μπορεί να ασκήσει και οποιαδήποτε αγωγή στο μέλλον. Όπως χαρακτηριστικά αναφέρεται η κεντρική διοίκηση και οποιαδήποτε άλλη κρατική ή τοπική αρχή (συμπεριλαμβανόμενων των ΟΤΑ) δεν θα «προβάλλει, ασκήσει, συνδράμει...εκούσια» «σε οποιαδήποτε δικαιοδοσία» στην έγερση «αξιώσεων» (11.3). Δεσμεύεται λοιπόν το «δημόσιο συμφέρον» και η τοπική κοινωνία να μην κινηθούν, τουλάχιστον νομικά, εναντίον της εταιρείας.

Στο Άρθρο 12.3. θεσμοθετείται η διαιώνιση του μονοδιάστατου αναπτυξιακού μοντέλου το οποίο προτεραιοποιεί την εξόρυξη σε βάρος της ανάπτυξης των υπόλοιπων παραγωγικών τομέων, ενδεικτικά πέραν των μετάλλων υπάρχει πρόβλεψη ακόμα και για έρευνα εύρεσης κοιτασμάτων υδρογονανθράκων (12.3.γ). Η αποστράγγιση, επίσης, της περιοχής είναι βέβαιη, ιδιαίτερα αφού υπάρχει η πρόβλεψη της παραχώρησης, άντλησης και χρησιμοποίησης από την εταιρεία όσο νερού χρειάζεται χωρίς κανέναν έλεγχο (12.3.ε). Με το Άρθρο 12.7. το ελληνικό δημόσιο παραιτείται των δικαιωμάτων του πάνω στα μεταλλεύματα μετά την εξόρυξη τους από τη γη, ρύθμιση η οποία οδηγεί στη νομιμοποίηση των ήδη πεπραγμένων της εταιρείας να εξάγει συμπυκνώματα χωρίς έσοδα για τη χώρα. Το, υποτίθεται, δικαιοπρακτικό θεμέλιο της σύμβασης παραχώρησης των μεταλλείων της Χαλκιδικής που αφορούσε την παραγωγή καθαρών μετάλλων εντός της παραχωρηθείσας περιοχής συστηματικά παραβιαζόταν την τελευταία δεκαετία με ευθύνη της εταιρείας καθώς βασίστηκε σε μία εσκεμμένη πολιτική πλάνη γύρω από το θέμα της μεταλλουργίας. 

Το μεγάλο κίνημα κατά της εξόρυξης χρυσού είχε αναδείξει από το 2010, όταν κατατέθηκε η ΜΠΕ του έργου και πριν κυρωθεί από τη βουλή με την σχετική ΚΥΑ 201745/26.7.2011, ότι η, προτεινόμενη από την εταιρεία, μέθοδος μεταλλουργίας είναι ανεφάρμοστη και ακατάλληλη. Με την τροποποίηση της σύμβασης αυτό επιβεβαιώνεται με τον πλέον ξεκάθαρο τρόπο: Η εταιρεία πρόκειται να εφαρμόσει ένα επενδυτικό σχέδιο στα μέτρα της, ιδιαίτερα όταν η πολιτική της Πολιτείας είναι να διασφαλίσει τη συνέχεια της εξόρυξης υπό τον πλήρη έλεγχο του ιδιωτικού κεφαλαίου, διασφαλίζοντας την κερδοφορία του και διευκολύνοντας την υφαρπαγή της γης. Η νέα σύμβαση προβλέπει ότι η εταιρεία μπορεί να συνεχίσει και να επεκτείνει τις εξορύξεις για περίοδο πλέον των 25 χρόνων, με μόνη δέσμευση τη κατάθεση σχεδίου για μεταλλουργία εντός 2 χρόνων. Δεν παρουσιάζεται καμία ρήτρα για τις δραστηριότητες που να συνδέεται με την έγκριση ή μη του σχεδίου.

Με το Άρθρο 19, η εταιρεία διασφαλίζει ότι θα μπορεί να συνεχίσει ανενόχλητη να φοροαποφεύγει μέσω εταιρειών-θυρίδων με έδρα την Ολλανδία, όπως ήδη από το 2015 έχει αναδείξει η έρευνα της SoMo, όπου αποδεικνύεται ότι η Eldorado Gold εμπλέκεται, από το 2012  (όταν αγόρασε τα Μεταλλεία Κασσάνδρας), σε ένα δίκτυο εκτεταμένης φοροδιαφυγής σε βάρος του Ελληνικού Δημοσίου.

Με το Άρθρο 21 με τον μάλλον ειρωνικό τίτλο «Δίκαιη και μη διακριτική διαχείριση» το Ελληνικό Δημόσιο επί της ουσίας δεν δικαιούται να επιβάλλει πρόστιμα στην Εταιρεία καθώς κάτι τέτοιο μπορεί να θεωρηθεί «ουσιώδη οικονομική επιβάρυνση» εναντίον της. Μάλιστα, σε περίπτωση που το Δημόσιο «παραβιάσει» τα παραπάνω η Εταιρεία όχι μόνο δικαιούται να τα αρνηθεί αλλά και εμμέσως να ζητήσει αποζημιώσεις όπως υπονοείται στο Άρθρο 21.2 και 21.3.

Με το Άρθρο 24.1., ο έλεγχος της εταιρείας δύναται να πραγματοποιηθεί μόνο από έναν 'ανεξάρτητο ελεγκτή περιβάλλοντος', ο οποίος μόνο ανεξάρτητος δεν είναι καθώς συνάπτει σύμβαση με την εταιρεία και αμείβεται από αυτή (24.1.ιβ). Η παρούσα πρόβλεψη προφανώς έχει σχέση με τα βεβαιωμένα πρόστιμα των επιθεωρητών περιβάλλοντος (παρά την υποστελέχωση της αρμόδιας μέχρι πρότινος υπηρεσίας) για μία σειρά από παραβάσεις των περιβαλλοντικών όρων της αρχικής σύμβασης από την εταιρεία.

Σύμφωνα με το Άρθρο 25.2., παύει η ποσόστωση 90/10 υπέρ της εντοπιότητας των απασχολούμενων και πλέον δίνεται η δυνατότητα στην εταιρεία να προβεί σε κάθε ενέργεια που διασφαλίζει το συμφέρον της. Ενδέχεται αυτή η ρύθμιση να έχει σχέση με τη φημολογούμενη μεταφορά των διοικητικών υπηρεσιών της εταιρείας από το Στρατώνι στη Θεσσαλονίκη που προσωρινά πάγωσε τον Μάιο του 2019 εν αναμονή της νέας σύμβασης και μετά τις αντιδράσεις από τα σωματεία των εργαζομένων1. Αξίζει να θυμηθούμε ότι η εντοπιότητα των εργαζομένων συνέβαλε καθοριστικά στην επίτευξη της κοινωνικής συναίνεσης που ήθελε να κατασκευάσει η εταιρεία και τελικά στο κλίμα κοινωνικού διχασμού που χαρακτηρίζει ακόμη και σήμερα την περιοχή.  

Με το Άρθρο 30, το δημόσιο δεσμεύεται να ικανοποιήσει οποιοδήποτε αίτημα της εταιρείας χωρίς να έχει το οποιοδήποτε δικαίωμα να διεκδικήσει το παραμικρό. Σε περίπτωση οποιασδήποτε κωλυσιεργίας ή καθυστέρησης οφείλει μάλιστα να παραιτηθεί των δικαιωμάτων του και να αποζημιώσει την εταιρεία. Ενώ με το Άρθρο 31, ορίζεται ότι μόνο το Διαιτητικό Δικαστήριο που συστήνεσαι από 3 διαιτητές, ένας τουλάχιστον από τους οποίους είναι επιλογή της εταιρείας, είναι αρμόδιο να κρίνει (31.4.δ). Η Διαιτητική Απόφαση είναι οριστική, δεσμευτική και αμετάκλητη (31.4.θ), επομένως παρακάμπτονται τα αρμόδια δικαστήρια της Πολιτείας και το ελληνικό δημόσιο δεν δικαιούται να προσφύγει στο μέλλον σε αυτά.

Για να το θέσουμε απλά, η αρχική σύμβαση παραβιαζόταν συστηματικά με υπαιτιότητα της εταιρείας σε όλα τα σημεία που δεν της ήταν αρεστά. Αυτή η ιστορία παραβιάσεων και μη τήρησης των συμβατικών υποχρεώσεων της μετρά ήδη μία δεκαετία κατά την οποία η Eldorado Gold προοδευτικά έχει αποκτήσει το 100% της Ελληνικός Χρυσός και 17 χρόνια συνολικά από την υπογραφή της αρχικής σύμβασης.

Συνοψίζοντας, με τη νέα σύμβαση τα οξύμωρα είναι δύο.

Πρώτον, δεν προκύπτει από πουθενά ότι οι θέσεις εργασίας θα αυξηθούν, όπως παρουσιάζεται από την κυβέρνηση και την εταιρεία (υπάρχει αναφορά για δημιουργία 1500 επιπλέον θέσεων απασχόλησης – Παράρτημα Γ:10.3.). Αντίθετα, πρόκειται να μειωθούν, καθώς αφαιρούνται βασικά υποέργα όπως το λιμάνι του Στρατωνίου και η ανεφάρμοστη μέθοδος μεταλλουργίας (flash smelting). Επίσης, αναμένεται να υπάρχει μείωση των απασχολούμενων από την τοπική κοινωνία.

Δεύτερον, πώς ακριβώς θα μειωθεί το περιβαλλοντικό αποτύπωμα της επένδυσης όταν τα επικίνδυνα απόβλητα στον ΧΥΤΕΑ Κοκκινόλακκα θα αυξηθούν κατά 30% και μάλιστα πάνω σε σεισμικό ρήγμα;

Προφανώς, τίποτα από αυτά δεν είναι αληθές. Αντιθέτως, το χωρικό και περιβαλλοντικό αποτύπωμα της εξόρυξης προβλέπεται ότι θα είναι πολύ μεγαλύτερο και πιο επιβαρυντικό για την περιοχή από το ήδη υπάρχον. Αφενός, στην Ολυμπιάδα και στις Μαύρες Πέτρες η εξόρυξη θα εντατικοποιηθεί, σε αντίθεση με τις κατευθύνσεις της αρχικής σύμβασης που προέβλεπε μειούμενη λειτουργία του εργοστασίου της Ολυμπιάδας. Αφετέρου, η Eldorado Gold δικαιούται να επεκτείνει την εξόρυξη σε νέες περιοχές, όπου τα κοιτάσματα χρυσού υπολογίζεται να είναι πολλαπλάσια σε σχέση με το κοίτασμα των Σκουριών. Με βάση τα παραπάνω στοιχεία, φαίνεται ότι η μεταλλευτική πολυεθνική προσπαθεί να εντάξει νέες περιοχές στο χαρτοφυλάκιό της. Επιδιώκει να της παραχωρηθούν νέες εκτάσεις, με πλήρη δικαιώματα έρευνας και χρήσης, σε διάφορες περιοχές της Βόρειας Ελλάδας. Ενδεικτικά να αναφέρουμε το μελλοντικό έργο στο Πέραμα Έβρου που περιλαμβάνει ορυχείο ανοικτής εξόρυξης και προϋποθέτει τη χρησιμοποίηση διαλύματος κυανιούχου νατρίου για την παραγωγή χρυσού και αργύρου, όπως άλλωστε υπονοείται ότι θα χρησιμοποιηθεί και στη Χαλκιδική (Άρθρο 15.1.).

Ολοκληρώνοντας, θα πρέπει να τονίσουμε ότι η νέα αυτή σύμβαση δεν αποτελεί παγκόσμια πρωτοτυπία. Το έργο εξόρυξης της Eldorado Gold φέρει μια εντυπωσιακή ομοιότητα με πολλά αποικιοκρατικά έργα υποδομών και εξόρυξης πρώτων υλών που είναι ευρέως διαδεδομένα στον παγκόσμιο Νότο και τα οποία τροφοδοτούν το παγκόσμιο εμπόριο και τις αγορές πρώτων υλών. Στη συγκυρία της οικονομικής κρίσης είδαμε αυτές τις διαφορές να εξασθενούν μεταξύ των διάφορων περιοχών και πλέον παρατηρείται ένα αυξανόμενο ενδιαφέρον για εξορυκτικές επενδύσεις σε συγκεκριμένες περιοχές της Ευρώπης. Ο εξορυκτισμός είναι στην ουσία ένα οικονομικό-αναπτυξιακό μοντέλο που κατευθύνει την οικονομία μίας χώρας ή μίας περιοχής προς την εξόρυξη και των εξαγωγή πρώτων υλών ως το σχεδόν αποκλειστικό πεδίο οικονομικής δραστηριότητας. Στην περίπτωση της Ελλάδας, δεδομένων των πιέσεων για την προσέλκυση ξένων άμεσων επενδύσεων (οι οποίες είναι εγγενείς σε οποιοδήποτε πρόγραμμα διαρθρωτικής προσαρμογής του ΔΝΤ), δεν προκαλεί έκπληξη το γεγονός ότι η τότε ελληνική κυβέρνηση ενέκρινε τους αμφισβητήσιμους όρους της ΜΠΕ του έργου εξόρυξης. 

Σήμερα, σε συνδυασμό με άλλα έργα τα οποία έχουν αδειοδοτηθεί και αφορούν έργα ενέργειας μη ανανεώσιμων πόρων (πχ. εξορύξεις υδρογονανθράκων), το αναπτυξιακό/ενεργειακό πρότυπο της χώρας μετασχηματίζεται συνολικά καθώς στρέφεται στην εξόρυξη ορυκτών καυσίμων και μεταλλικών ορυκτών, με σκοπό να τροφοδοτηθεί η παγκόσμια οικονομία με τα απαραίτητα προϊόντα αναπαραγωγής του συστήματος συσσώρευσης. Επομένως, το δυσοίωνο σενάριο είναι η αύξηση της εξάρτησης της οικονομίας της χώρας από την εξόρυξη στο άμεσο μέλλον, καθώς η παρουσία των εξορυκτικών πολυεθνικών εδραιώνεται σε διάφορους τόπους. 

Φαίνεται ότι η Ελλάδα μετατρέπεται σταδιακά σε ένα φιλικό για τις εξορυκτικές βιομηχανίες κράτος, που προσφέρει το κατάλληλο μίγμα γεωπολιτικής, αποθεματικού και παραγωγικού δυναμικού, με χαμηλού κόστους και υψηλού αποθέματος ορυκτούς πόρους, διαθέσιμους προς εκμετάλλευση. Μάλλον αυτό είναι το πλαίσιο του άμεσου και μεσοπρόθεσμου μέλλοντος, ένα πλαίσιο αποικιακών συμβάσεων, δημιουργώντας μία μόνιμη απειλή για εξορύξεις μετάλλων και υδρογονανθράκων σε εκτεταμένες χερσαίες και θαλάσσιες περιοχές της χώρας.