Ο Τούρκος Πρόεδρος έχει “βαθιά μέσα στην καρδιά του το Ισλάμ”, υπό την ειδική μάλιστα, “νέο-οθωμανική” εκδοχή του. Αν αρχικά στηρίχτηκε στα αιτήματα εκδημοκρατισμού και εξευρωπαϊσμού της Τουρκίας προκειμένου να πάρει την εξουσία, ήδη από το 2012 δεν έκρυψε την επιθυμία του να ανατραφούν, επί των ημερών του, “ευσεβείς” νέες γενιές στην χώρα του.

Παρόλο όμως που είναι ένας από τους επιτυχέστερους πολιτικούς στην ιστορία της Τουρκίας, έχοντας κερδίσει όλες τις εκλογές μετά το 2002, ο Ερντογάν δεν κατάφερε, το αντίθετο, να μεταβάλλει επί το “ισλαμικότερο” τη συμπεριφορά και τις πεποιθήσεις της τουρκικής νεολαίας, όπως φαίνεται και από μια πρόσφατη σχετική μελέτη του ισραηλινού ερευνητικού κέντρου BESA. Ο ισλαμισμός του Ερντογάν είναι μια υβριδική μορφή ισλαμο-εθνικισμού (που ενίοτε κλείνει το μάτι και στη Δύση, αλλά δεν αποφεύγει και την Ασία ή Ευρασία), “δικέφαλος” αν όχι “πολυκέφαλος”. Έχει κανείς την εντύπωση ότι διεκδικεί και πετυχαίνει την “ηγεμονία”, διατηρούμενος στην εξουσία, λόγω της συμμαχίας θρησκείας και έθνους, μια συμμαχία που “συμβολοποιεί” ο “γάμος” του με την ακροδεξιά του Μπαχτσελί. Αν κρίνει κανείς από τα στοιχεία που θα παραθέσουμε στη συνέχεια, η υποστήριξη των νέων Τούρκων προς το πρόσωπό του Ερντογάν μοιάζει να ερμηνεύεται εν τέλει μάλλον ως εμπνεόμενη περισσότερο από την πεποίθηση ότι εξυπηρετεί ικανοποιητικά τα εθνικά συμφέροντα της χώρας και λιγότερο από το θρησκευτικό του μήνυμα. Να σημειώσουμε επίσης, στο σημείο αυτό, ότι όταν μιλάμε για τουρκική νεολαία, μιλάμε για τον μισό πληθυσμό της Τουρκίας, αφού η μέση ηλικία στη χώρα είναι τα 32 χρόνια.

Όχι μόνο οι συμπεριφορές, αλλά και η δημογραφία κινείται μακράν των ισλαμιστικών επιδιώξεων. Ο δείκτης γονιμότητας έχει πέσει στο 1,99, δηλαδή κάτω από το 2,1 που είναι αναγκαίο για τη συντήρηση ενός πληθυσμού. Και αυτό παρά τις προτροπές του Προέδρου κάθε οικογένεια να έχει τρία και, ει δυνατόν, τέσσερα ή πέντε παιδιά.

Όσο για τους μουσουλμάνους κληρικούς, απολαμβάνουν της εμπιστοσύνης μόνο του 12% του πληθυσμού, σύμφωνα με μια δημοσκόπηση της Ipsos. Οι μόνοι που τους ξεπερνάνε σε αναξιοπιστία είναι οι πολιτικοί, τους οποίους εμπιστεύεται το 11%.

Μπορεί ένα μεγάλο μέρος της τουρκικής νεολαίας να υποστηρίζει τον ισλαμιστή πρόεδρό της, όμως το 60,5% από τους ίδιους υποστηρικτές του στους κόλπους της νεολαίας θα προτιμούσε να ζήσει στην Ελβετία με 5.000 δολλάρια παρά στη Σαουδική Αραβία με 10.000 δολλάρια. Μια άλλη δημοσκόπηση κατέδειξε ότι το 54% των μαθητών των θρησκευτικών λυκείων (ιμάμ χατίπ) δεν ταυτίζονται ψυχολογικά με τα σχολεία τους, κάτι που συμβαίνει μόνο με το 30% των μαθητών μη θρησκευτικών λυκείων.

Σχεδόν οι μισοί (47,3%) των υποστηρικτών του Ερντογάν στις ηλικίες 15-25 ετών θα προτιμούσαν να ζήσουν στο εξωτερικό παρά στην Τουρκία, σύμφωνα με μια δημοσκόπηση της SODEV, αν θα είχαν τη δυνατότητα, κάτι που, αν μη τι άλλο, δεν δείχνει μεγάλη εμπιστοσύνη στο μέλλον της χώρας. Σημαντικό ρόλο σε μια τέτοια στάση ενδέχεται επίσης να παίζει η άποψη του 70,3% ότι ένας ταλαντούχος Τούρκος δεν μπορεί να προκόψει στη χώρα του χωρίς “μέσον”, αλλά και το γεγονός ότι μόνο το 30% δηλώνει ότι μπορεί να εκφραστεί ελεύθερα στα κοινωνικά μέσα. Από τους νέους, το 68,3 % θεωρεί μια από τις σημαντικότερες ιδέες στη ζωή τη δυνατότητα να εκφράζουν την άποψή τους. Μοιρασμένοι είναι άλλωστε οι νέοι ανάμεσα στην προτεραιότητα που αποδίδουν στις “εθνικές αξίες” (49,8%) και στις “θρησκευτικές αξίες” (45,7%).

Μπορεί οι “ισλαμιστές” του Κόμματος Δικαιοσύνης και Ανάπτυξης να έχουν δεκαπλασιάσει τον αριθμό των θρησκευτικών λυκείων στα χρόνια που κυβερνάνε, τα αποτελέσματα της δράσης τους όμως είναι απογοητευτικά μέχρι τώρα, αν κρίνουμε τουλάχιστο από τις δημοσκοπήσεις της εταιρείας ΚONDA, που μελέτησε την εξέλιξη της τουρκικής νεολαίας επί μία δεκαετία (2008-18).

Αν μειώνεται η προσήλωση στη θρησκεία, αυξάνεται εντυπωσιακά η ανάγνωση βιβλίων που έφτασε το 42% έναντι 30%. To 10% του συνολικού τουρκικού πληθυσμού θεωρεί την ανάγνωση βιβλίων μία από τις βασικές δραστηριότητες στις οποίες διαθέτει χρόνο καθημερινά. Σύμφωνα με τη Eurostat ο μέσος χρόνος που διαθέτει κάθε Τούρκος στην ανάγνωση βιβλίων είναι επτά λεπτά την ημέρα. Χάριν συγκρίσεως, τα αντίστοιχα ποσοστά για την Ελλάδα είναι 11.9% και εννέα λεπτά.

Μάλιστα η τάση αύξησης της ανάγνωσης βιβλίων είναι αντίθετη προς αυτή που επικρατεί στη Δυτική Ευρώπη όπου μειώνεται η ανάγνωση βιβλίων και εκτινάσσεται η χρήση έξυπνων τηλεφώνων (smartphones). Και τα τηλέφωνα μπορεί μεν να εμφανίζονται ως “έξυπνα”, οι κάτοχοί τους όμως τείνουν μάλλον να αποβλακώνονται και να αντιμετωπίζουν σοβαρά κοινωνικά και ψυχιατρικά προβλήματα, όπως διαπιστώνουν οι σχετικές μελέτες.

Αντί να αυξηθεί, όπως θα περίμενε κανείς, δεδομένης της επίσημης ιδεολογίας του κυβερνώντος κόμματος, πέφτει ο αριθμός των νέων που προσεύχονται και νηστεύουν στη διάρκεια του Ραμαζανιού. Και αν υπάρχει μια εξέλιξη αυτή είναι προς απομάκρυνση από τις παραδοσιακές θρησκευτικές πρακτικές, με μείωση των νέων που προσεύχονται, νηστεύουν ή φοράνε μαντήλα.

Το 2008 μόνο, το 29% των νέων αυτοχαρακτηρίζονταν “μοντέρνοι”. Σήμερα το ποσοστό αυτό ανέβηκε στο 42%. Ταυτόχρονα μειώθηκε το ποσοστό όσων αυτοχαρακτηρίζονται “ευλαβείς συντηρητικοί” από 25% σε 15%. Το ποσοστό που αυτοπεριγράφεται ως “παραδοσιακοί συντηρητικοί” διατηρεί βασικά τις δυνάμεις του, καταγράφοντας όμως κι αυτό ελαφρά πτώση (από 45% σε 43%).

Οι νέοι που νηστεύουν έπεσαν από 78% σε 54%. Αυτοί που προσεύχονται τακτικά έπεσαν σε 27% σε 24%, ενώ το ποσοστό όσων δηλώνουν άθεοι αυξήθηκε από 1% σε 4%. Οι κοπέλες που φοράνε μαντήλα μειώθηκαν από το 57-58% στο 50%.

Ο επικεφαλής της εταιρείας που έκανε τη μελέτη υποστήριξε ότι η κύρια αιτία πίσω από αυτές τις αλλαγές είναι η αστικοποίηση και ο “εκσυγχρονισμός” της κοινωνικής ζωής. Οι νέοι επηρεάζονται περισσότερο από όλα αυτά, γιατί είναι συχνά έξω, σε κινηματογράφους και θέατρα.

Σημαντικό ρόλο, πρόσθεσε, παίζει και το γεγονός ότι αυξήθηκε το ποσοστό Τούρκων νέων που διαβάζουν βιβλία, γεγονός που μεταβάλλει τη νοοτροπία τους και προκαλεί θετικές αλλαγές, στο πώς προσλαμβάνονται οι θρησκευτικές πεποιθήσεις και οι ταυτότητες.

Επίσης με τα χρόνια αλλάζουν οι καθημερινές πρακτικές όσων αυτοπροσδιορίζονται ως “ευλαβείς”, όπως αίφνης όσων νηστεύουν και προσεύχονται. Οι νέοι παντρεύονται πιο μεγάλοι, ενώ ζουν περισσότερο μόνοι τους και δεν διαθέτουν χρόνο για θρησκευτικές ασχολίες.

Αν τον πιστέψουμε, η αλλαγή στην Τουρκία είναι ακόμα πιο σοβαρή, γιατί εμφανίστηκε μια νέα γενιά για την οποία η πλειοψηφία των ηθικών και πολιτιστικών αναφορών δεν συνδέονται πλέον με τη θρησκεία, όπως συνέβαινε στο παρελθόν.

Δεν είναι μόνο οι δημοσκοπήσεις. Την ίδια και ακόμα πιο έντονη τάση, δείχνει για παράδειγμα το ρεπορτάζ του BBC, αν το δεχθούμε ως ακριβές και αντιπροσωπευτικό, υπό τον χαρακτηριστικό τίτλο “Οι νέοι Τούρκοι απορρίπτουν το Ισλάμ.

Αλλά και ευρύτερα, εξετάζοντας το σύνολο του αραβο-μουσουλμανικού κόσμου, η εντύπωση που έχουμε είναι ότι, κατά πάσα πιθανότητα (μπορεί βεβαίως και να λαθεύουμε), έχουμε περάσει το μέγιστο του “ισλαμιστικού κύματος” που ξεκίνησε με την Ιρανική Επανάσταση του 1979 και πήρε στη συνέχεια διάφορες μορφές επί σαράντα χρόνια σε διάφορες χώρες. Μετά από την αποτυχία του αστικού εκσυγχρονισμού και του αραβικού εθνικισμού, σοσιαλισμού και κομμουνισμού, ούτε και το πολιτικό Ισλάμ μοιάζει ικανό να προσφέρει σπουδαίες εναλλακτικές σε αυτόν τον κόσμο, θύμα της πιο άγριας ιμπεριαλιστικής επέμβασης στην παγκόσμιο ιστορία, ακόμα και σε συνθήκες παγκοσμιοποίησης. Ταυτόχρονα με την αιχμή του ισλαμιστικού κύματος, μοιάζει να έχουμε περάσει και το μέγιστο δημογραφικής έκρηξης του ισλαμικού κόσμου που, αν κάτι τον χαρακτηρίζει σήμερα, όπως και τόσες άλλες περιοχές του πλανήτη είναι το αδιέξοδο.