Το έγκλημα που συντελέστηκε πριν από επτά ακριβώς χρόνια, στις 2 Μαΐου του 2014 στην Οδησσό παραμένει ατιμώρητο. Τα επεισόδια προκλήθηκαν από χιλιάδες μέλη νεοναζιστικών οργανώσεων, τα οποία με κρατική επιμέλεια είχαν μεταφερθεί στην πόλη. Στόχος ήταν οι συγκεντρωμένοι αντιφασίστες στην Κουλίκοβο Πόλιε. Στους ειρηνικούς διαδηλωτές που απαιτούσαν κάθαρση της Ουκρανίας από τις φασιστικές συμμορίες, πραγματικό εκδημοκρατισμό της πολιτικής ζωής με αποκέντρωση των εξουσιών και σεβασμό των εθνοτικών ταυτοτήτων, το κράτος του Euromaidan αντιπαρέθεσε την οπλισμένη νεοναζιστική του εμπροσθοφυλακή. 

Οι αντιφασίστες διαδηλωτές χτυπιούνται ανελέητα. Στους οπλισμένους νεοναζί δεν έχουν να αντιτάξουν παρά τις κονκάρδες τιμής της 9ης του Μάη και τα χρωματιστά κορδελάκια που κοσμούν τις μικρές εικόνες του Αγίου Γεωργίου. Πολλοί από αυτούς καταφεύγουν στο “Σπίτι των Συνδικάτων”. Οι νεοναζί το πολιορκούν και του βάζουν φωτιά. Πολλοί θα καούν ζωντανοί, όσοι το εγκαταλείψουν θα έχουν να αντιμετωπίσουν το νόμο του Λιντς. Γυναίκες βιάζονται και δολοφονούνται. Η εικόνα του άψυχου, γυμνού σώματος γυναίκας σε προχωρημένη εγκυμοσύνη σοκάρει. Τα καρβουνιασμένα σώματα το ίδιο.

Στα γεγονότα θα αναφερθεί το σύνολο του “πολιτισμένου κόσμου”. Οι ΗΠΑ συλλυπούνται τον ουκρανικό λαό και απαιτούν από τη Ρωσία να τερματίσει την ένταση (!). Η κυβέρνηση του Euromaidan αναλαμβάνει την προσαγωγή των ενόχων στη δικαιοσύνη. Το επόμενο διάστημα, η περίφραξη στο “Σπίτι των Συνδικάτων” θα βαφτεί στα χρώματα του Δεξιού Τομέα. Εκεί κυριαρχεί το σύνθημα “Η Ουκρανία πάνω από όλα”. Οι περήφανοι δράστες αναλαμβάνουν την ευθύνη και επιχαίρουν για τη “νίκη”. Με το ίδιο θράσος με το οποίο ο Ρουμάνος ναζί Αντονέτσκου, μέσα σε λίγες μέρες του Οκτωβρίου του 1941, είχε εκοντώσει δεκάδες χιλιάδες Εβραίων της πόλης (πολλοί εκ των οποίων κάηκαν ζωντανοί). “Δεν με νοιάζει αν μας καταγράψει η ιστορία ως βάρβαρους”είχε δηλώσει τότε στο υπουργικό του συμβούλιο. Τυχόν ομοιότητες νοοτροπίας με το σήμερα δεν είναι καθόλου συμπτωματικές.

Οριστική καταγραφή του αριθμού των θυμάτων των γεγονότων της 2ας Μαΐου δεν έχει υπάρξει. Άνω των πενήντα νεκρών έχει καταγράψει το αντιφασιστικό κίνημα. Οι ουκρανικές αρχές δεν προχωρούν παρά σε κάποιες εκατέρωθεν συλλήψεις. Οι ίσες αποστάσεις μεταξύ θύτη και δράστη εξοργίζουν. Για την νεοναζιστική αφήγηση η ανάμνηση της ημέρας περικλείει νίκη και τιμή: η Οδησσός κρατήθηκε στην Ουκρανία. Το ουκρανικό κράτος επιχαίρει για τα παλικάρια του. Τις νεοναζιστικές ορδές τις εξοπλίζει περαιτέρω και τις αναβαθμίζει σε ειδικά τμήματα της αστυνομίας. Για τους αντιφασίστες όλου του κόσμου η ανάμνηση της ημέρας αποτελεί ένα σύγχρονο κρίκο στο μακρύ μαρτυρολόγιο της λευτεριάς.

Η πόλη της Οδησσού ιδρύεται το 1794 από την Αικατερίνη τη Μεγάλη, η οποία αναγιγνώσκει στην περιοχή την δυναμική ενός επιχειρησιακά άρτιου στρατιωτικού λιμανιού και ελπιδοφόρου εμπορικού κέντρου στο δρόμο προς τις ζεστές θάλασσες της Μεσογείου. Θαλάσσιο εφαλτήριο της Ρωσικής Αυτοκρατορίας, η κοσμοπολίτισσα της Μαύρης Θάλασσας, μπολιάζει και μπολιάζεται: Εδώ ιδρύεται το 1815 η Φιλική Εταιρεία, από εδώ αναπτερώνεται το ελληνικό εθνικό όραμα δείχνοντας το δρόμο της σύγκρουσης των λαών με την Ιερά Συμμαχία. Από εδώ η Ρωσία θα έρθει σε επαφή με την Ευρώπη και τα νέα που κομίζει η Γαλλική Επανάσταση. Η Οδησσός μετατρέπεται σε ένα αξιοζήλευτο κέντρο ειρηνικής συνύπαρξης της Ανατολής με την Δύση. Καθόλου τυχαία σήμερα στην πόλη στεγάζεται το Μουσείο Ανατολικών και Δυτικών Τεχνών. Τα σκαλιά του Ποτέμκιν και τα καταπράσινα δασύλλια αριστερά και δεξιά, πλήρη από εφηβικούς έρωτες, λογοτεχνικούς περιπάτους, αναβάσεις διοργάνωσης επαναστατικών ονείρων.

Η επαφή της Ρωσίας με την Ευρώπη, σύμφωνα με τον Francois Thual στο Η κληρονομιά του Βυζαντίου (Β’ έκδοση, Ροές, Αθήνα 2000) θα εκφραστεί σχηματίζοντας δύο πόλους. Στον ένα κυριαρχεί η “λαϊκή” Ρωσία η οποία απορρίπτει φιλοσοφικά τον δυτικό ρασιοναλισμό. Στον άλλο πόλο, οι ρωσικές ελίτ οι οποίες ενώ έλκονται από την τεχνολογική πρόοδο, στέκουν αμήχανες απέναντι στα νεωτερικά πολιτικά πρότυπα της αστικής δημοκρατίας. Ο “Ρωσισμός”, ως ακαδημαϊκό ιδίωμα που περιγράφει την διαδικασία διαμόρφωσης της ρωσικής εθνικής ταυτότητας, θα πορευθεί μέσα στον 19ο αιώνα με τα στέρεα υλικά της βυζαντινής παρακαταθήκης, μέσα σε μία Αυτοκρατορία η οποία συνεχώς αυξάνει σε μέγεθος, ενσωματώνοντας νέους λαούς. 

Η πολιτική αναποφασιστικότητα των ρωσικών ελίτ θα ενταθεί με αποκορύφωμα τον Α’ Παγκόσμιο Πόλεμο. Εκεί όπου, κατά τον Λένιν, οι “πάνω” δεν ξέρουν πλέον πώς να κυβερνήσουν, ενώ έχει εμφανιστεί μια μικρή αλλά συνειδητοποιημένη εργατική τάξη η οποία από τα κάτω, θέτει ζήτημα εξουσίας. Κατά τον Thual, με την μπολσεβίκικη επανάσταση δεν επιτυγχάνεται πραγματικά η είσοδος στη δυτική νεωτερικότητα, καθώς επικρατεί ένα είδος υλικού μεσσιανισμού. Σύμφωνα με αυτόν, η ΕΣΣΔ είναι η εκσυγχρονιστική δύναμη που θα απελευθερώσει την ανθρωπότητα από τον καπιταλισμό (ενδιαφέρον έχει για μελετητές του μπολσεβίκικου ψυχισμού η μελέτη έργων όπως π.χ. του συγγραφέα Αντρέι Πλατόνωφ: στην “Ερωτευμένη Μόσχα” λ.χ. μετριέται σε πεντάχρονα το επίτευγμα της αθανασίας – της μη υλικής φθοράς). Πολλοί δυτικοί μελετητές σε αυτόν τον ιδιότυπο μπολσεβίκικο μεσσιανισμό βλέπουν την επιβίωση και μεταμόρφωση του Ρωσισμού, ως κύριας ηθικής δύναμης και υλικής επικυριαρχίας στη σοβιετική κοινωνία. Ένα οντολογικό εκκρεμές ανάμεσα στη βυζαντινή κληρονομιά από τη μία και την υιοθέτηση του δυτικού παραδείγματος από την άλλη.

Μια πρώτη παρατήρηση έχει να κάνει με την οριενταλίστικη αντίληψη περί Ρώσων. Λαός που χαρακτηρίζεται ως “άμορφη κατηγορία” (χαρακτηρισμό που υιοθετεί π.χ. ο Mikhail A. Molchanov στο Political Culture and nationalidentity in Russian-Ukrainian relations,Texas, A and M University Press, 2002), εκτός κοινωνίας. Το επιχείρημα αναπτύσσεται περίπου ως εξής: οι ρωσικές λαϊκές μάζες δεν συμμετέχουν στην κοινωνία των πολιτών. Η κοινωνία των πολιτών αποτελεί αποκλειστικό προνόμιο των διαφόρων ελίτ.

Μια δεύτερη παρατήρηση έχει να κάνει με τα επικίνδυνα μονοπάτια στα οποία οδηγεί η ανάλυση της ρωσικής κοινωνίας με όρους κλειστούς σε νέα νοήματα, με αποκλειστική χρήση των δυτικών εννοιών. Εάν κάποιος ρωτήσει τι προάσπιζε ο στρατιώτης του Κόκκινου Στρατού στον Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο, η απάντηση συνήθως έρχεται ως δριμύ κατηγορώ απέναντι στον ερυθρό ολοκληρωτισμό που θυσίασε χωρίς λόγο, ναι χωρίς λόγο και παθητικά (!), ανθρώπους. Ο ιστορικός αναθεωρητισμός επί τω έργω.

Μια τρίτη παρατήρηση έχει να κάνει με τα απλουστευτικά νοητικά σχήματα που θεωρούν την πνευματικότητα της Ορθοδοξίας ως μη ευρωπαϊκή κληρονομιά. Ασύγγνωστη θεωρητική προϋπόθεση της Καρλομάγνειας κατασκευασμένης παράδοσης.

Το 2001, τρία χρόνια πριν την “πορτοκαλί επανάσταση” στην Ουκρανία, ο πρόεδρος Μπους βρίσκεται στη Βαρσοβία. Σε ομιλία του επί πολωνικού εδάφους στις 14 Απριλίου τονίζει ότι “η Ευρώπη που οικοδομούμε πρέπει να περιλαμβάνει την Ουκρανία… και πρέπει να είναι ανοικτή στη Ρωσία”. Πρόκειται για μια περίοδο, αυτά τα πρώτα δέκα χρόνια της μετασοβιετικής περιόδου, πλούσιας σε πνευματικά πονήματα στον τομέα του identity politics, σε σχέση με την σοβιετική κληρονομιά. Περίοδος όπου η αγγλοσαξωνική σχολή εστιάζει στις σχέσεις Ρωσίας και Ουκρανίας, πάντα σε στενή συνεργασία με την ουκρανική εμιγκρέντσια (σύνθετη λέξη: εμιγκρές+ ιντελιγκέντσια) σε ΗΠΑ και Καναδά και τη “σχολή του Χολοντομόρ”. Οι μεγάλες προσδοκίες εντός της αγγλοσαξωνικής σχολής θέτουν επί τάπητος το ζήτημα: η Ρωσία του Γέλτσιν αποτελεί την ελπίδα της ενσωμάτωσης στο δυτικό παράδειγμα και εμπέδωσης των νατοϊκών προτεραιοτήτων ασφάλειας της Ευρώπης; Ο τρόπος σκέψης της διαχειριστικής πτέρυγας του ΝΑΤΟ διαβλέπει ότι η Ρωσία βηματίζει δειλά αλλά σταθερά προς τον ευρωατλαντισμό, ενώ ηγέτες του μη εκλεγμένου διευθυντηρίου της Ε.Ε. και οικονομικοί παράγοντες ονειρεύονται μια Ενωμένη Ευρώπη που θα τελειώνει στην Ιαπωνία. 

Η γεωγραφία της ιδεολογικής μετακίνησης της Ρωσίας προς τη “δημοκρατική” Δύση περνάει μέσα από μια ισχυρή, ανεξάρτητη και φιλική προς τη Ρωσία, Ουκρανία – εγγυήτρια της δυτικής ασφάλειας. Ο ευρωατλαντισμός αναλαμβάνει, ως δημοκρατικό ιδεολόγημα, τον εκσυγχρονισμό της Ρωσικής Ομοσπονδίας και τη λύτρωση της από τα βαρίδια της αυτοκρατορικής-κομμουνιστικής κληρονομιάς. Που δεν είναι άλλα από την ξενοφοβία που διέπει τους Ρώσους, την αντιδημοκρατικότητα των ελίτ και την συνεχή αναθεωρητική τάση προς τη Δύση. Στερεοτυπικό τρίπτυχο μόνιμης διάθλασης των σχέσεων της Δύσης με την Ρωσία.

Στο πλαίσιο αισιοδοξίας που γεννά η “δημοκρατική διαχείριση” της Ρωσίας, ο Κλίντον εντάσσει ως όγδοο μέλος των G7 τη Ρωσία και για πρώτη φορά η Δύση θα σταθεί σε μερικό βαθμό επικριτικά προς το ουκρανικό κράτος. Ο Andrew Wilson εισάγει τον όρο “μειοψηφική πίστη” στο Ukrainian nationalism in 1990s, a Minority Faith (1996). Ο Dominique Ariel αναλύει αυτή τη εντοιχισμένη πίστη στο σύγχρονο ουκρανικό αφήγημα, ως μονοσήμαντη γλωσσική επιβολή της ουκρανικής γλώσσας (πάνω από το 20% του πληθυσμού της Ουκρανίας είναι ρωσόφωνο) και αποθέωση των ιστορικών συμβόλων και μύθων του ουκρανικού έθνους. Η “αυθεντική ουκρανικότητα” σημειολογικά δομείται ενάντια στη ρωσική γλώσσα και κουλτούρα. Ενώ ο Mikhail A. Molchanov εξάγει ένα τρανταχτό συμπέρασμα: ο εθνικισμός των Ουκρανών είναι μάλλον κατασκευασμένος, παρά έκφραση μιας αρχέγονης λαχτάρας των μαζών, χωρίς να κατονομάζει τους κατασκευαστές ή να αναφέρεται στην σταδιακή αναβίωση συμβόλων και μύθων από την παράδοση του δωσιλογισμού. Το κομμάτι της διαχείρισης, ενισχυμένο ηθικά από τον θρίαμβο του ’89-’91, υπογραμμίζει την ανάγκη η “ουκρανοποίηση” να γίνει συνώνυμο του εκδημοκρατισμού. Είναι ο σίγουρος δρόμος, ώστε η Ρωσία, μέσω των δημοκρατικών ουκρανικών ροών, να απορρίψει τον ευρασιανισμό.

Την ίδια περίοδο μεγάλη δημοτικότητα αποκτά στη Ρωσία το βιβλίο του Σεργκέι Καρά-Μούρζα, Mind Manipulations(2000), το οποίο αντιπαραθέτει την αλλοτριωμένη από τη Δύση φιλελεύθερη ιντελιγκέντσια και τη σύνδεση της με τους ολιγάρχες, στις προσδοκίες αναγέννησης του ρωσικού λαού. Ο συγγραφέας θα υπάρξει από την πρώτη στιγμή θερμός υποστηριχτής του Πούτιν. Στον οποίο ανατίθεται, μεταξύ πολλών άλλων, η ανασύνθεση της ρωσικής ταυτότητας. Ο Πούτιν σε αυτή την προσπάθεια θα στηριχτεί σε δύο παράγοντες: την Ορθόδοξη Εκκλησία, η οποία γνωρίζει μια εκπληκτική πνευματική αναγέννηση και συντηρεί με τις υλικές υποδομές της την κοινωνική συνοχή. Και την κοινωνικοκεντρική προτεραιότητα-παράδειγμα της Σοβιετικής Ένωσης. Σε αυτήν την παράδοση θα στηρίξει την πρώτη αναδιανεμητική πολιτική του, ερχόμενος σε ρήξη με τους ολιγάρχες που μεταναστεύουν στη Δύση. Ενώ ο Μεγάλος Πατριωτικός Πόλεμος θα μετατραπεί στο πιο σημαντικό εθνικό μνημονικό γεγονός – δείκτης για την ελεύθερη Ρωσία. 

Το κύριο γεγονός της περιόδου που ξεκινάει με την ανάληψη προεδρικών καθηκόντων από τον Πούτιν, είναι η στροφή της Ρωσίας στον εαυτό της, στην ιστορία της και την δυναμική της ιστορικής μνήμης αιώνων. Εκεί η νέα Ρωσία αναζητεί την αναγκαία ενοποιητική ταυτότητα της. Σε αυτή τη νέα ταυτότητα το σύνθημα του 19ου αιώνα “Μακριά από τη Ρώμη”, επιτρέπει την αναγκαία πνευματική αυτοτέλεια του ρωσικού λαού και την μη υποτέλεια σε αλλότρια δόγματα και πρακτικές. Ενώ η διαταγή “Ούτε βήμα πίσω” της μάχης του Στάλινγκραντ, επαναφέρει την αξία της μεγάλης θυσίας για το αγαθό της ελευθερίας. Αγαθό το οποίο, σε επίπεδο κυρίαρχης ρητορικής, η Δύση το έχει αντικαταστήσει από το αγαθό της ασφάλειας και της ευζωίας. Κάπου εκεί ξεκινάει η ρήξη με τον ευρωατλαντισμό. Ρήξη που με ισχυρά τραντάγματα θα γίνει φανερή στις περιοχές της Υπερκαυκασίας και της Ουκρανίας.

Με την εμπειρία του Α’ Παγκοσμίου Πολέμου, ο γεωγράφος Χάλφορντ Μακίντερ εντόπισε στην περιοχή της Νοτιοανατολικής Ευρώπης το σημείο ελέγχου του κόσμου. Στην ανάλυση του η σημερινή Ουκρανία αποτελεί το κύριο σημείο ανταγωνισμού της δημοκρατικής Δύσης με σκοπό τον περιορισμό της δύναμης της κομμουνιστικής Ρωσίας. Από αυτόν τον τρόπο αντίληψης ο Τσόρτσιλ αναπτύσσει την θεωρία του Σιδηρού Παραπετάσματος και την σύγκρουση του “ελεύθερου κόσμου” με το ανατολικό μπλοκ. Η σκέψη του Μακίντερ εμποτίζει κυρίαρχα τις ελίτ των ΗΠΑ. Ο πολύς Μπρεζίνσκι πολλές φορές θα δηλώσει σκωπτικά και θα υποστηρίξει γραπτά, ότι η Ρωσία μαζί με την Ουκρανία ισούνται Αυτοκρατορίας, η οποία αποτελεί άμεση απειλή και πρέπει πάση θυσία να αποτραπεί. Ισχυροί αποτρεπτικοί παράγοντες είναι:

Ο ουκρανικός εθνικισμός ενδύεται τις ευρωπαϊκές και νατοϊκές σημαίες. Τα εγγόνια και τα δισέγγονα των δωσίλογων και προδοτών του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου, ανοίγουν με περηφάνια τα προγονικά σεντούκια. Από εκεί θα ξεθάψουν τα κράνη και τα ξιφίδια της μεραρχίας SS της Γαλικίας. Μαζί με τις φρικαλέες δοξασίες που αντιπροσωπεύουν. Ο ιστορικός αναθεωρητισμός το επιτρέπει. Για τις ακρότητες έφταιγε ο Χίτλερ και το κόμμα των Ναζί. Δεν τις γνωρίζαμε. Εμείς πολεμήσαμε για καλό σκοπό. Ο Χάμπερμας δικαιώνεται για την πρόβλεψη του ότι ο ιστορικός αναθεωρητισμός είναι καύσιμη ύλη για την επανεμφάνιση του φασισμού. Μόνο που αυτή συντελείται δυναμικά καταρχήν στην Ουκρανία (και σε άλλες χώρες), όχι στη Γερμανία. Η σχολή της σύγκρουσης των αγγλοσαξόνων υπερισχύει. Στέλνει τον Πάιατ να μοιράζει κουλουράκια στη Μαϊντάν, οι σχετικοί θεωρητικοί των πολιτικών επιστημών αλλάζουν ρότα, ζητώντας την απελευθέρωση της Ουκρανίας, εξοπλίζει τους νεοναζί, επιβάλει την κρατική νομιμοποίηση τους, στοχοποιεί τους αντιφασίστες της Οδησσού. Τους πνίγει στο αίμα. Τα γεγονότα της Οδησσού στις 2 Μάη δεν επιτρέπουν κανένα εφησυχασμό. Αποτελούν κήρυξη πολέμου σε άοπλους αγωνιστές της ελευθερίας.

Ο Έρνεστ Χέμινγουεϊ έγραψε, σχετικά με τον Β Παγκόσμιο Πόλεμο: “Κάθε άνθρωπος που αγαπά την ελευθερία, χρωστάει στον κόκκινο στρατό περισσότερα από όσα μπορεί ποτέ να πληρώσει”,

Μήπως πρέπει να μετρηθούμε ξανά όσοι εκτιμούμε την ελευθερία ως κύριο αγαθό; Τώρα που η 9η του Μάη είναι κοντά;